به بهانه روز جهانی توالت!

اروپاییان توالت رفتن را هم نمی دانستند!

سازمان ملل متحد (UN)امروز (19 نوامبر) را روز جهانی توالت (World Toilet Day) نام‌گذاری کرده است! و می گوید هدف از انتخاب یک روز در سال برای این مناسبت نمادین، بالابردن سطح آگاهی جوامع درخصوص آسیب‌هایی است که عدم استفاده از سرویس های بهداشتی برای انسان و کره زمین ایجاد می‌کند و نیز تأکید بر حق برابر همه انسان‌ها در دسترسی به سرویس بهداشتی است!! این درحالی است که هنوز و در قرن بیست و یکم (بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی در سال گذشته)، ۲.۴ میلیارد انسان در شرایط بهداشتی نامناسب زندگی می‌کنند. همچنین ۴۰ درصد از مردم دنیا هنوز به سرویس بهداشتی تمیز و حتی اصل سرویس بهداشتی دسترسی ندارند.

اما برای اینکه از سابقه تاریخی بهداشت در شرق و غرب عالم مطلع شویم، بد نیست کتاب ها و منابع معتبر تاریخی را ورق بزنیم:

موزه مَرموتان مونه (Musée Marmottan Monet) ـ واقع شده در محله شانزدهم پاریس در سال 2015 نمایشگاه تازه ای ترتیب داد به نام "نظافت، تولد [فضای] خصوصی" (La toilette، la naissance de l intime). در این نمایشگاه آثار بصری و تصویری به نمایش درآمد که نشان می داد در اروپای قرن هفدهم آب اصلا ماده‌ای نگران کننده تلقی می شد که می‌توانست ناقل بیماری‌ها باشد و حتی سلامت دندان‌ها را هدف قرار دهد. پس، دوران «نظافت خشک» آغاز شد. توصیه می‌شد که هر روز صبح صورت را با پارچه‌ای سفید و نه با آب، پاک کنند. استفاده از مرهم‌ها جایگزین استفاده از آب شد و به این ترتیب واژه «توالت کردن»، برای توصیف استفاده از این مرهم‌ها و نه آب، توسط فردی که در مقابل آینه‌ای قرار گرفته در یک اتاق ابداع شد! آن‌چه جایگزین شست‌وشو شد، در واقع ژست‌های مشخصی بود که به آرایش مو‌ها، استفاده از پودر‌ها و پرداختن به لباس‌ها اختصاص می‌یافت. محلی که این اعمال در آن انجام می‌شد اتاقی بود که مشخصا میزی برای «توالت» در آن قرار داشت، و بر آن آینه و پودر و غیره قرار داده می‌شد.

اما در قرن هجدهم، آب بی‌سر و صدا به اروپا بازگشت و این با تحول اخلاقیات همزمان شد. علاوه بر این، لوازم جانبی برای عمل نظافت نیز ابداع شدند: تشتک‌هایی برای شستن پا‌ها یا برای ادرار و مدفوع که می‌شود گفت اجداد توالت فرنگی‌های فعلی هستند. البته، این تشتک‌ها با شکل و شمایل وان‌های امروزی بسیار فاصله داشتند.

در پایان قرن نوزدهم بود که ابتدا در بریتانیا و بعد در فرانسه، شهر‌ها به «فتح آب» برآمدند. به زمانی طولانی نیاز بود تا آب در تمامی ساختمان‌ها و تمامی طبقات آن‌ها توزیع شود. با وجود این و به هر ترتیب، آب در دسترس همگان قرار گرفت و عمل شست‌وشوی روزانه، به الزامی بهداشتی بدل شد...[1]

بسیاری از مسائل طهارت و نظافت اسلامی که امروزه برای ما امری عادی است، حتی تا یک قرن پیش، برای اروپاییان ناشناخته بود و آنها تا قرن شانزدهم میلادی، نه تنها با این مسائل آشنا نبودند که فرسنگ ها از نظافت و پاکیزگی به دور بودند. مسئله عدم رعایت بهداشت و نظافت در میان اروپاییان حتی در مسئله توالت هم وجود داشت و عجیب آنکه آنها حتی توالت رفتن را هم نمی دانستند. نقل است که این عمل بهداشتی را از بردگان مسلمان که از قاره آفریقا آورده بودند، آموختند!! ویل دورانت در جلد چهارم "تاریخ تمدن" خود در این باره می نویسد:

"... در قرون سیزدهم و پس از آن، پاریسی ها، ظرف های حاوی ادرار و مدفوع خود را آزادانه از فراز پنجره ها به داخل معابر می ریختند و تنها تامینی که عابر بیچاره داشت اخطار صاحب خانه بود، که به صدای بلند می گفت: خیس نشوی! مردم در خانه ها و از بالای خانه ها ادرار می کردند. حتی کاخ «ورسای» آلوده به کثافات انسانی بود. پس از بروز طاعون در سال 1531 به موجب فرمان ویژه ای به همه مالکان و خانه داران پاریسی اخطار شد که برای هر خانه ای مستراح احداث نمایند؛ ولی بیشتر مردم نپذیرفتند.."[2]

در همین عصر نیز اگر به زندگی اروپاییان نزدیک شویم می بینیم که هنوز در میان بسیاری از آنها برخی از عادات و رسوم قدیم برجای مانده که نشانه عقب ماندگی ایشان از تمدن اسلامی است، چنان که به هنگام استحمام و شستن ظروف، تنها ظاهر را پاک می کند؛ یعنی بدن را آب نمی کشند و در توالت ها به جای شست و شو با آب، از کاغذ استفاده می کنند.[3]

گرمابه و حمام از سرزمین های اسلامی به اروپا رفت

پروفسور جرج سارتن (معروف به پدر تاریخ علم در جهان) یکی از تاثیرات سبک زندگی مسلمانان در نحوه زیست اروپاییان را که در کتاب "مقدمه ای بر تاریخ علم" ذکر می کند، رواج مجدد حمام می داند. آنچه در اروپای آن زمان بسیار غریب و بیگانه بود. سارتن می نویسد :

"...یکی از نتایج جنگ های صلیبی،رواج دوباره گرمابه های سبک اسلامی در اروپا بود... مسلمانان نوع جدیدی از حمام را بوجود آوردند که حمام بخار یا آب گرم بود...صلیبیون آن را در شرق آزمودند و به کشورهای خود بردند. به این ترتیب در نیمه اول سده سیزدهم در شهرهای مهم اروپا حمام وجود داشت..."[4]

نظافت و حمام برای اروپاییان گناه محسوب می شد

چرا حمام و نظافت و شستشو، برای اروپاییان بیگانه و غریب بود تا حدی که وقتی مسلمانان را در حال حمام می دیدند، با تعجب سوال می کردند که اینها چه می کنند؟! برخی می گویند چون برهنه شدن ولو در جای خلوت را گناه می دانستند و برخی دیگر براین باورند چون حمام در خلوت و به دور از چشم غیر صورت می گرفته، در نزد صلیبیون عملی گناه آمیز به حساب می آمده است!! دکتر زیگرید هونکه (پژوهشگر و محقق معتبر آلمانی) در رساله دکترای خود تحت عنوان "کتاب خورشید الله برفراز مغرب زمین"، درمورد حمام و وضعیت استفاده از آب و نظافت در اروپای قرون وسطی می نویسد:

"... از زمانی که به ژرمن ها درس منزه بودن و بکارت اخلاقی داده شد... شستشوی بدن و نظافت هم گرچه این نظافت در پستو و مخفی گاه هم انجام می توانست بگیرد، گناه شناخته شد (ژرمن ها این موضوع که نظافت و حمام در پستو و مکان های دربسته و به دور از چشم دیگران انجام می پذیرد را به حساب گناه بودن آن عمل گذارده بودند!) و به همین نسبت که نظافت و حمام کردن گناه شد، کثافت را هم منزه بودن و بکارت اخلاقی دانستند و جایگزین یکدیگرش کردند! مشاهده این وضعیت برای مسلمانان تمیز، غیر قابل تصور بود. مسلمانان که شستشوی بدن نه تنها وظیفه مذهبیشان بود، بلکه در آن آب و هوای گرم، میل طبیعیشان نیز بود. این به خصوص برای شهرنشینان بغداد، شهری که در قرن دهم میلادی با هزاران حمام گرم و کارگران حمام و مشتمالچی (ماساژ دهنده) و سلمانی و آرایشگر که برای مردها و همچنین برای زن ها امکان شستشوی هفتگی و حتی روزانه را فراهم کرده بود، غیرقابل تصور می نمود ..."[5]

اما بعد از اینکه جنگجویان صلیبی از کشورهای اسلامی بازگشتند و همچنین مسافرینی که از اسپانیا و جزیره سیسیل آمده بودند و رسوم نظافت مسلمانان را آموخته بوده و از آن سرسختانه دفاع می کردند، سبب شد که دوباره شستشو و حمام کردن و نظافت، راه خود را در اروپا باز کند.[6]