به مناسبت سالگرد شهادت اختر ششم آسمان امامت و ولایت

امام  تقریب مذاهب اسلامی

وقتی مرحوم دکتر علی شریعتی در سخنرانی "علی، تنهاست"قصد داشت از امیرالمومنین علیه السلام سخن بگوید ، در ابتدا عذر خواهی کرد و 2 عذر آورد؛ یکی اینکه گفت سخنران نیست و دوم اینکه می خواهد از حضرت علی (ع) سخن بگوید. نگارنده هم هر گاه می خواهد مطلبی درباره یکی از ائمه معصوم علیهم السلام بنویسد یا بگوید ، همیشه به یاد این سخن مرحوم شریعتی می افتد و البته تنها موضوعی که به حقیر جرات می دهد تا درباره چنین موضوعاتی بنویسم با بگویم ، این است که صرفا به عنوان یک پژوهشگر و محقق از تحقیقات و مطالب و مکتوبات شایستگان و افاضل و فرهیختگان این حوزه بهره می گیرم و از خود هیچ ندارم جز دلبستگی و عشق به خاندان پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله .

آنچه به مناسبت سالگرد شهادت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در ذیل می آید ، بخشی از متن قسمت یازدهم مجموعه مستند "در مسیر نیل"است که توسط بنده و دیگر همکاران درباره زمینه ها و ریشه های بیداری اسلامی در مصر تولید شد و آذر و دی و بهمن 1391 از شبکه خبر تلویزیون پخش گردید. در این قسمت به سابقه و صبغه تاریخی علاقه و ارادت مردم مسلمان مصر به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام و بهره گیری از فقه جعفری پرداخته شد و اینکه هر 4 رییس مذاهب اهل تسنن ، شاگرد آن حضرت بوده و در مکتب امام صادق علیه السلام تلمذ کردند مانند بسیاری دیگر از دانشمندان و فضلاء و علمای تاریخ تمدن اسلامی که در دانشگاه امام صادق علیه السلام و در محضر امام ششم شیعیان ، زانو زده و علم آموختند.در کتب مختلف تاریخی ، اسامی حدود 4000 نفر از آنان آمده که از آن میان می توان به  دانشمندانی همچون جابر بن حیان اشاره کرد که از سوی جرج سارتون (پدر تاریخ علم) به دلیل تاثیر گذاری فوق العاده علمی ، نیمه دوم قرن هشتم میلادی به اسم عصر جابر بن حیان نامگذاری شده است:

در مصر تعصب مذهبی و عناد مابین مذاهب مختلف اسلامی وجود ندارد. روش اکثر نویسندگان مصری در طول تاریخ نسبت به وقایع صدر اسلام به ویژه مسأله جانشینی پیامبر (صلی الله و علیه و آله) منصفانه بوده است. کتاب "الامام علی بن ابی‌طالب" که در 8 جلد توسط "عبدالفتاح عبدالمقصود" نویسنده مصری نوشته شده گواه این مدعا است. بسیاری از نویسندگان اهل تسنن مصری در مورد علم و فقاهت امام ششم شیعیان حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) قلم زده اند.

"عبدالحلیم الجندی" نویسنده سنی کتاب "الامام جعفر الاصادق (علیه السلام) " در توصیف ایشان می‌نویسد:

"...فقه شیعی یکی از دو رودخانه ای است که تمدن اسلامی را بارور کرد و قانونگذار مصری برای اجرای قانون خانواده از این منبع استفاده نمود. امام جعفر صادق (علیه السلام) درواقع، قله شکوهمند فقه اهل بیت پیامبر علیهم‌السلام به شمار می‌رود. او در فقه امام بود، در زندگی خود برای مسلمانان امام بود و مسلمانان امروز گنجینه‌های گرانبهای خود را به صورت ناب و بدون هیچ شائبه‌ای از ایشان می دانند… با توجه به موقعیت آن حضرت در میان اهل بیت علیهم السلام حقیقت این است که ایشان بدون استثناء بر کلیه فقها ارجحیت دارند."

همچنین "خالد محمد خالد" دیگر عالم اهل سنت مصر ، در کتاب خود "ابناء الرسول فی کربلا" نوشته است:

"...زمانی که آیه مبارکه: "انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا" نازل شد حضرت رسول، علی و فاطمه و حسن و حسین را زیر کسا جمع کرد و فرمود: اینان اهل بیت من هستند. در واقع دنیا و هر آنچه از پستی ها و پلیدی ها دارد، همان رجسی بود که خداوند آن را از خاندان پیامبر اکرم علیهم السلام دور کرد..."

وجود این علایق در میان مسلمانان مصر و همچنین نشانه های متعدد اهل بیت پیامبر علیهم السلام در این سرزمین به علاوه نقش بهره‌ها، جعافره ( اهالی شهری در نزدیکی قاهره که منسوب به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام هستند)  و دیگر گروه‌های دوستدار اهل‌بیت از سویی و تفکر روشن برخی از علمای مصر نظیر "شیخ محمود شلتوت" و "علامه محمد غزالی" زمینه مناسبی برای فعالیت در جهت تقریب بین مذاهب اسلامی در مصر فراهم آورد.

در زمان زعامت مرجع فقید شیعیان جهان، حضرت آیت الله العظمی بروجردی (رحمه الله علیه) افزایش ارتباطات علمای شیعه و سنی، زمینه تأسیس دارالتقریب مصر را فراهم کرد. آیت الله فقید برای بهره برداری مثبت از این ارتباطات، "علامه شیخ محمدتقی قمی" را که مردی دانشمند و علاقمند به اتحاد مسلمین بود، به مصر فرستاد. ایشان پیام آیت‌الله بروجردی را به"شیخ مجید سلیم" که مقام شیخ الازهر را در آن زمان داشت، ابلاغ کرد. پیام متقابل شیخ سلیم به آیت‌الله، باب مکاتبه و مراوده بین دو مرکز مهم شیعه و سنی را گشود. سفر یکی از علمای مصر به نام "شیخ حسن باقوری" به ایران، انتشار کتاب "المختصرالنافع علامه حلی" و تفسیر "مجمع البیان" شیخ طوسی در مصر و برپایی مجلس عزاداری حضرت امام حسین(علیه السلام) از سوی دانشگاه الازهر از دستاوردهای ارتباطات علمای شیعه و سنی بود. دیری نگذشت که موضوع تدریس فقه مذاهب اسلامی در دانشگاه الازهر به عنوان مصوبه ای در ماده سوم اساسنامه دارالتقریب گنجانده شد.

فتوای "شیخ محمود شلتوت" رییس دانشگاه الازهر مبنی بر جایز بودن پیروی از فقه شیعه، حادثه مهم دیگری بود که قرابت و نزدیکی تفکرات علمای شیعی و سنی را نشان می داد. وی به عنوان بزرگترین مرجع رسمی اهل سنت با کمال صراحت فتوا داد که پیروان مذهب شیعه اثنی عشری با دیگر مذاهب اسلامی از نظر برخورداری از امتیازهای مسلمان‌بودن برابر هستند و به اهل سنت و جماعت اجازه داده می‌شود در صورت تمایل از فتاوی علمای شیعه جعفری پیروی کنند.

رئیس الازهر علامه محمود شلتوت درسال 1959 فتوایی صادر کرد مبنی جواز تشرف به مذهب جعفری همانند دیگر مذاهب اهل سنت.

صالح وردانی( از شیعیانی که پیش از تشیع، عضو سازمان جهاد اسلامی بود و در سال 1988 دستگیر شد) در کتابش "شیعه در مصر" معتقد است که فعالیت شیعیان در دوران جدید مصر در نیمه دهه 40 توسط گروه التقریب بروز پیدا کرد، این گروه مجموعه ای از علما سنی و شیعی است که به تقریب بین مذاهب فرا می خوانند.

از علما اهل سنت طرفداران تقریب می توان شیخ محمود شلتوت و شیخ احمد شرباصی را نام برد و از علمای شیعه برجسته ترینشان شیخ محمد تقی قمی(ایرانی) شیخ محمد جواد مغنیه(لبنانی) و شیخ محمد حسین آل کاشف الفطاء(عراقی).

بنابراین مسئله‏ وحدت حوزه‏ علمیه‏ نجف و الازهر مصر بی‏سابقه نیست و باید در پی روزهای مکاتبات آیت الله بروجردی و شیخ محمود شلتوت جست‏جو کرد. آن زمانی که به واسطه‏ ارتباطات فراوان این دو حوزه‏ علمیه، یکی از علمای الازهر به نام شیخ سلیم در کنفرانس علمی در لبنان اعتراف کرده است که :

"فرقی میان شیعه و سنی نیست و اختلافشان کم‏تر از اختلاف میان مذاهب امامان چهارگانه‏ اهل سنت است. "

به واسطه‏  آن هماهنگی‏ ها، دارالتقریب المذاهب الاسلامی در مصر تشکیل گردید و رد و بدل شدن کتب اهل سنت و اهل تشیع، نزدیکی و آشنایی هر چه بیش‏تر این دو مذهب را موجب شده بود. شیخ شلتوت در همان زمان فتوایی تاریخی صادر کرد که به پیروان خود اجازه می‏داد تا به فقه شیعه نیز عمل کنند. برای اولین بار پس از حکومت فاطمیان در قرن پنجم اجازه داده شد تا در روز عاشورا در الازهر، مراسم تجلیل از امام حسین علیه السلام ذکر مصیبت برگزار گردد.

 از دیگر ظرفیت‏های مشترک دو کشور، فقه الازهر و نزدیکی آن با تشیع است. بسیاری از علمای الازهر به جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم از دید انصاف نگریستند. در فقه آن‏ها بسیاری از استنادات فقهی به سخنان امام صادق علیه السلام است. (کتاب الامام جعفر الصادق نوشته‏ی عبدالحلیم خبری)

نکته دیگر اینکه در سال‏های نه چندان دور و دوران عثمانی، زبان فارسی زبان دوم مردم و بیشتر علمای الازهر بوده است. چنان چه در بسیاری علوم مثل فلسفه و تاریخ فارسی زبان رسمی بود. در تمام دانشگاه‏های مصر کرسی ادبیات فارسی وجود داشت. حتی سال 1933، عبدالوهاب عزام رساله‏ی دکترای خود را در مورد نسخه‏ی عربی شاهنامه کار کرد و نخستین دکترای زبان فارسی را از دانشگاه‏های مصری دریافت کرد. اما ورود نیروهای انگلیسی به مصر ، موجب فراموشی نسل‏های بعد مردم مصر شد و حتی در اواسط قرن 20، زبان عبری را به جای زبان فارسی جایگزین کردند.