حکایت سینماتوگراف
برآستانه:
سالهاست که یک بازنگری جدی و عمیق، فراتر از ذهنیت ها و پیش فرض های مختلف، تعصبات شبه روشنفکری یا تمایلات عوامانه و براساس واقعیات تاریخی و اسناد و مدارک موثق، به گذشته سینمای ایران لازم و واجب می نماید تا تحلیلی واقع بینانه و تاریخ شناسانه از ریشه ها، روند و سیر تحولات پر فراز و نشیب این سینما از آغاز تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی به دست آید. یعنی از همان لحظه ای که نخستین دوربین فیلمبرداری در بهمن 1278 هجری شمسی به نظر مظفرالدین شاه قاجار رسید.
براساس سندی که برای نخستین بار به کوشش احمد دزواریی، ریاست وقت گنجینه کاخ گلستان طبقه بندی عمومی شد و بخشی از آن برای ثبت دقیق تر در اختیار هیئتی به ریاست نادر کریمیان سردشتی گذارده شد، تاریخ سینمای ایران در بهمن 1278 هجری شمسی آغاز شده است. و این تاریخ درست 6 ماه پیش از زمانی است که میرزا ابراهیم خان عکاسباشی از آن جشن گل در بندر استند بلژیک فیلمبرداری کرد. تاریخی که به اشتباه در نوشته های مختلف به عنوان آغاز سینمای ایران آمده است.
علیرضا انیسی رییس وقت کاخ گلستان، در هنگام بازبینی عملکرد هیئت یاد شده در سال 1378، متوجه این سند شد. متن کامل سند فوق در صفحات 4 و 5 کتاب "آشنایی با سینما و نخستین گامها در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران " نوشته شهریار عدل که به مناسبت صدمین سال سینمای ایران از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور انتشار یافت، درج شده است. به نوشته کتاب یاد شده، این سند در بایگانی کاخ گلستان تحت کد 1، زونکن شماره 51، پاکت شماره 3 موجود است.
شاید این اولین و در واقع یکی از تحریفات تاریخ سینمای ایران باشد که امروزه روشن و معلوم گردیده است. اما تحریفات و به اصطلاح اسراییلیات بسیاری امروز به عنوان تاریخ سینمای ایران در دسترس ما قرار دارد و عمدتا، ناشی از تراوشات ذهنی همان هاست که این سینما را در سال های ستم شاهی هدایت و حمایت کردند تا در دو وجه فیلمفارسی و شبه روشنفکری، مصدر خودباختگی فرهنگی، ابتذال و القاء الگوهای رفتاری بیگانه در سطوح بسیار نازل و سخیف باشد. این تراوشات در واقع باعث ایجاد یک توهم تاریخی شد که گویی سلیقه و انتظار عامه مردم از سینما ، نوعی ابتذال تحقیر کننده بوده است که در کافه ها و کاباره ها و لوطی ها و لمپن ها خلاصه شده و در مقابل آن، جریان شبه روشنفکری تحت عنوان "موج نو" که همواره انگار از برج عاج به آن عامه نگریسته، با پشتوانه تفکر غرب زده جهت نجات این سینمای مبتذل به میدان آمد تا بلکه آن را در همان برج عاج خیالی بنشاند!
اگرچه برخلاف تبلیغات، نوشته ها و تصورات آن به اصطلاح تاریخ نگاران، هیچیک از دو جریان فوق نتوانستند چهره اصلی سینمای ایران را بروز دهند، اما آن تصورات به صورت همان توهم تاریخی حتی در سالهای بعد از انقلاب نیز از سوی برخی نویسندگان و منتقدان مورد اقتدا قرار گرفت و متاسفانه مورد قبول بعضی مسئولین فرهنگی و هنری و سینمایی نیز واقع شد تا آنجا که همین تحلیل غلط موجب بنای خشت کجی در سینمای پس از انقلاب اسلامی گردید که تا به امروز به همان صورت کج بالا رفته است.
از همین رو در کلیت تاریخ سینمای ایران، بسیاری از ریشه ها، پس زمینه ها و دلائل چگونگی ایجاد و انشاء جریانات این سینما مغفول مانده و از نظرها پنهان داشته شده است.
در طول این سالها و خصوصا در سالهای پس از انقلاب مقالات بسیار نوشته شد، همایش ها و کنفرانس های متعددی برگزار گردید، کتاب های مختلفی به چاپ رسید تا بلکه مروری تحلیلی بر تاریخ سینمای ایران داشته باشند ولی تقریبا در هیچیک از این کتب، مقالات و کنفرانس ها به زمینه و پس زمینه ها و مسائل پشت پرده این سینما اشاره ای نشد که این تسامح یا از سر تغافل بوده یا تعامد و یا عدم دسترسی به منابع و اسناد کافی که خوشبختانه طی سالهای پس از انقلاب با مصاحبه ها، گفت و گوها و خاطرات گوناگونی که از دست اندرکاران، حامیان و سیاستگذاران متن و حاشیه سینمای ایران در داخل و خارج کشور به چاپ رسید و خصوصا در 10-15 سال اخیر با اسناد قابل توجهی که از ساواک انتشار یافت، به نظر نمی آید چنین بهانه ای برای یک محقق و نویسنده ای که قصد کار عمیق و ماندگار درباره این سینما دارد، پسندیده باشد.
در این نوشتار که تحت عنوان دفتر اول "واکاوی تاریخ سینمای ایران" به نظر خوانندگان محترم می رسد، قرار نیست مانند دیگر مکتوبات تاریخ نگارانه که درباره تاریخ سینمای ایران منتشر گردیده ، به جزییات و ریز مسائل تولید تمامی فیلم ها و آثار سینمایی طی این تاریخ پرداخته شود، قرار نیست بیوگرافی همه هنرمندان و بازیگران و دست اندرکاران این سینما عرضه شود، قرار نیست تمامی لحظات و روزها و ایامی که بر این سینما رفت را به نوشتار آوریم که پیش از این، جزییات فوق در کتاب های متعددی به چاپ رسیده و از بازار کتاب قابل ابتیاع است. مخلص کلام اینکه این نوشتار و مکتوب، یک دایره المعارف سینمایی نیست.
قرار این مکتوب چیست؟ قرار است آنچه تاکنون از نگاه و قلم کتاب های فوق پنهان مانده و مورد دقت واقع نشده، با نگرشی تحلیلی، تبیین و بررسی گردد. قرار است در این نوشتار، به چرایی ورود سینما به این سرزمین و مسیر صد و اندی ساله اش و عناصر و عوامل اصلی که آن را آوردند و پی ریختند و گسترش دادند، پرداخته شود. قرار است ریشه ها و بسترهای زمانی و اجتماعی و تاریخی و سیاسی آن مورد دقت باشد تا زمینه های آنچه امروز به نام سینمای ایران در اختیار ماست، روشن شده و آسیب ها و کاستی های آن با توجه به سوابق و پیشینه مورد مداقه واقع شود تا در حد امکان در راه برطرف کردن آنها کوشش به عمل آید. به قول بزرگی تاریخی که به کار امروز نیاید، تنها به درد ابتدا از بر کردن و سپس فراموش کردن می خورد!
... و اما روایان اخبار و ناقلان آثار و طوطیان شکرشکن شیرین گفتار ، چنین حکایت کنند که ...
روز پنجشنبه 12 ذی الحجه 1317 برابر با 13 آوریل1900 و 24 فروردین 1279، مظفرالدین شاه قاجار برای نخستین سفرش به فرنگ، به همراه گروهی از اطرافیان خود از جمله علی خان ظهیرالدوله، تهران را به قصد اروپا ترک کرد.این دومین شاه قاجار بود که راهی مسافرت خارج از کشور می شد. پیش از وی، ناصرالدین شاه، 3 بار چنین سفرهایی را تجربه کرده بود که در نخستین بارش به همراه صدراعظم فراماسون خود یعنی میرزا حسین خان سپهسالار در فرانسه میهمان آلفرد و فردیناند روچیلد (از اعضای خاندان روچیلد و سرکردگان امپراطوری جهانی صهیونیسم) شد و در جلسه ای با حضور روچیلدها و لرد کرومیو (رییس مدارس اتحادیه جهانی اسراییلیت موسوم به آلیانس) بنا به توصیه سپهسالار جهت اعطای آزادی های بیشتر به یهودیان ایران، موافقت کرد که مدارس آلیانس به عنوان اولین موسسات صهیونیستی در ایران شعبه های خود را تاسیس نمایند. در همین زمان است که امتیاز بسیار مهمی به بارون ژولیوس رویتر انگلیسی داده می شود که علاوه بر احداث راه آهن شامل استخراج همه معادن کشور و استفاده از تمام جنگل ها و اجازه تاسیس شعب پست و بانک و احداث خطوط تلگراف در همه نقاط کشور می شد. چنین امتیازی چنان بی سابقه بود که بعضی آن را بخشش بزرگ دانسته و پاره ای آن را فروش یک مملکت تعبیر کردند.[1]
در این امتیاز دهی، رویتر 50 هزار لیره به سپهسالار و 50 هزار لیره به یحیی خان مشیرالدوله، وزیر خارجه که برادر سپهسالار بود و میرزا ملکم خان سفیر ایران در لندن و مبالغی هم به دیگران از جمله شخص ناصرالدین شاه داده بود. عاقبت با مداخله ولف، وزیر مختار انگلیس و تصویب شورای وزیران ایران و موافقت شاه و اتابک، امتیاز بانک و معادن به پسر او داده شد. [2]
اما سفر مظفرالدین شاه قاجار به فرنگ (که منجر به ورود سینماتوگراف به ایران گردید) نیز با توصیه و همراهی فراماسون هایی همچون علی خان ظهیرالدوله صورت گرفت. محمود عرفان در صفحه 551 سال سیزدهم مجله "یغما" درباره ظهیرالدوله می نویسد:
"...گفتیم دو نفر از رجال دولتی به فکر افتادند شبیه انجمن های فراماسون های اروپا در ایران ، انجمنی ترتیب دهند. یک نفر دیگر علی خان ظهیرالدوله (قاجار) است که خود و پدر و جدش از درباریان معروف بودند و همین ظهیرالدوله است که (ملکه ایران) دختر ناصرالدین شاه را به زنی داشت و چون دیده بود که میرزا ملکم خان چگونه در انجام مقصود کامیاب نشد و چه مواردی بود که باعث پیشرفت بدخواهان او گردید و چه گفت و گوهایی سبب مشوش شدن ذهن شاه یا شورش عامه معمولا در ایران می شود، با تدبیر و کاردانی مقصود خود را آغاز کرد. در اول کار از مظفرالدین شاه فرمانی گرفت که اجازه داشته باشد انجمنی به نام انجمن اخوت در تهران تاسیس کند ...ظهیرالدوله که مردی روشنفکر، اصلاح طلب و خواهان تجدد و مساوات بود، سعی داشت افکار طبقه ای از حکمای ایرانی قرن چهارم اخوان الصفاء و افکار و عقاید صوفیان را با هم در آمیخته و با وارد کردن فراماسون های ایرانی در انجمن اخوت پایه نوینی برای توسعه فراماسونری بریزد..."[3]
با پول هایی که میرزا علی اصغر خان اتابک به حساب جیب ملت از روسیه قرض گرفته بود، شاه را راهی فرنگ کرد تا او با زرق و برق های آن دیار آشنا شده و بنا بر بی لیاقتی و کم سوادی و ساده لوحی اش، مسحور و مفتون دیگر مظاهر غرب گردیده تا راه را برای نقشه ها و طرح های استعماری و ضد ایرانی آینده، هموار سازند. در همین مسافرت است که شاه برای اولین بار دستگاه سینماتوگراف را رویت می کند. به این ترتیب مظفرالدین شاه دستور ابتیاع دستگاه سینماتوگراف را به صنیع السطنه و پسرش میرزا ابراهیم خان عکاسباشی داد تا در برگشت به ایران، آنها را همراه بیاورند.
بنا به تصریح مورخین در زمانی که صدراعظم و مشاورین ماسون مظفرالدین شاه قاجار وی را واداشتند تا با خرید دستگاه سینماتوگراف سرگرم شود، از طرف دیگر مشغول بستن یکی از خفت بارترین قراردادهای طول تاریخ این سرزمین بودند تا نفت ایران را به طور رایگان در اختیار بیگانگان قرار دهند. شاید این تراژدی همیشگی تاریخ مستعمرات بوده که شاهان و یا ملت ها را به آلات و اسبابی سرگرم ساخته تا حرث و نسلشان را به غارت ببرند.
در سال 1901 میلادی / 1319 هجری قمری / 1280 هجری شمسی هم در حالی که مشاورین و معاونین فراماسون مظفرالدین شاه قاجار، او را با دستگاه سینماتوگراف سرگرم کرده بودند، ویلیام ناکس دارسی انگلیسی موفق به کسب امتیاز استخراج و بهره برداری و لوله کشی نفت و قیر در سراسر ایران به مدت 60 سال گردید. امتیاز دارسی از سوی شاه، اتابک، میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، نظام الدین غفاری و مهندس الممالک مهر و امضاء گردید. به نوشته سر آرتور هاردینگ نویسنده کتاب "یک دیپلمات در شرق" نماینده دارسی در حدود 10 هزار لیره به اتابک و مشیرالدوله و مهندس الممالک نقد پرداخت و سهامی معادل 10 هزار لیره به اتابک و 5 هزار لیره به مشیرالدوله و 5 هزار لیره به مهندس الممالک به عنوان تعارف تسلیم کرد. [4]
مظفرالدین شاه، دستگاه سینماتوگراف را به ایران آورد و علاوه بر میرزا ابراهیم خان عکاسباشی، خود نیز با آن به فیلمبرداری و فیلمسازی مشغول شد. او، عمله و اکره خود در دربار را جمع می کرد، به حیاط کاخ گلستان آورده و وادارشان می ساخت تا در مقابل دوربین سینماتوگراف بازی کرده و حرکات مختلف انجام دهند، سپس دستگاه سنگین سینماتوگراف را برپشت یکی دیگر از نوکران خویش قرار داده و از حرکات و بازی های عواملش، فیلم برمی داشت. بعضی اوقات، خود نیز جلوی دوربین رفته، بر یک صندلی می نشست و بازی افرادش را نظاره می کرد. به آنها دستور می داد که چگونه در مقابل دوربین سینماتوگراف ایستاده، بازی کنند و ادا دربیاورند.
در واقع مظفرالدین شاه را می توان اولین کارگردان و فیلمساز تاریخ سینمای ایران به شمار آورد! برخی از فیلم هایی که شاه قاجار در آن ایام و در کاخ گلستان از عمله جات خود برداشت، هنوز در آرشیو فیلم و عکس این کاخ موجود بوده و نشان از علاقه و استعداد او در کار با دستگاه سینماتوگراف دارد.
برهمین اساس شاید بتوان گفت پدیده سینما در ایران برخلاف سایر ممالک، به عنوان یک هنر مردمی در کوچه و بازار و محافل عمومی شکل نگرفت بلکه توسط دستگاه حکومتی و عوامل این دستگاه که (طبق آنچه گفته شد) از عوامل و عناصر شبکه فراماسونری بودند، به این سرزمین وارد شد. به همین دلیل از همان ابتدا، ماجراها و محتوای آن بیشتر با منش و تفکر همان طبقه خاص وارد کننده مرتبط بود و هیچ ارتباطی با زندگی مردم و قاطبه ملت نداشت.
"لورا مالوی" نظریه پرداز مشهور سینما، ماجرای ورود سینما به ایران را قابل تامل دانسته و می گوید:
"به جز ژاپن، ایران تنها کشوری است که سینما توسط دستگاه سلطنت وارد آن می شود و گسترش می یابدبرخلاف کشورهای صنعتی غرب، سینما در ایران به عنوان یک هنر مردمی و عامه پسند در کافه های زیر زمینی و چادرها شکل نگرفت..."[5]
[1] - دکتر سید جلال الدین مدنی – جلد اول تاریخ سیاسی معاصر ایران – صفحه 99 و 100- دفتر انتشارات اسلامی – چاپ یازدهم، پاییز 1383
[2] - رهبران مشروطه- بیوگرافی اتابک – صفحه 13
[3] - اسماعیل رایین - فراموشخانه و فراماسونری در ایران- جلد سوم - صفحه 479
[4] - مصطفی فاتح- پنجاه سال نفت ایران – صفحه 254
[5] - پرویز جاهد - انقلاب مشروطه و موقعیت متزلزل سینمای ایران – وب سایت بی بی سی فارسی – 14 مرداد1391
ادامه دارد ...