واکاوی تاریخ سینمای ایران (حکایت سینماتوگراف) - 2

سیم ما برد و سینما آورد...!

اما اولین سالن عمومی سینما در ایران توسط میرزا ابراهیم خان صحاف باشی تاسیس شد. [1]او که عتیقه فروشی داشت، ناگهان سر و کله اش از سانفرانسیسکو پیدا شد و به نوشته  ناظم الاسلام کرمانی در کتاب "تاریخ بیداری ایرانیان"، به عضویت "انجمن مخفی دوم" در دوران مشروطه درآمد. انجمنی که اساسا توسط فراماسون ها تشکیل شده بود و بعدا پایه و بنیاد سازمان های تروریستی همچون کمیته مجازات گردید.[2]

 نکته جالب اینکه نخستین نمایش عمومی این سالن در اول ماه رمضان 1283 هجری شمسی و همزمان با شروع ماه صیام به روی پرده رفت! [3]

برای اینکه نگاه صحاف باشی را به سینما و فرهنگ و هنر دریابیم و متوجه شویم که چه نوع سینمایی را برای این سرزمین به ارمغان آورد، بی مناسبت نیست، نگاهی به سفرنامه اولین مسافرتش به اروپا و آمریکا بیندازیم و جذابیت های آن سفرها از نگاه صحاف باشی را از نوشته های وی مرور نماییم:

"...پنجشنبه بیست و چهارم ، لندن ، ذیحجه سال 1312 هجری قمری

دیشب رفتم به تماشای الحمرا... یکصد دختر می رقصیدند، گاه فوج سرباز می شدند، گاه شکل دیگر، عجب آن است که این همه دختر به فاصله پنج دقیقه لباس می پوشند و می کنند، به این مفصلی و حاضر می شدند. اینها هیچ نیست مگر داشتن سواد که هر کسی بتواند بخواند نمره خود را، فورا بالای لباسش حاضر شود. اوضاع تماشاخانه دیدنی است، نه نوشتنی، باید دید و رشک برد...

...جمعه بیست و پنجم ، لندن

رفتم تماشاخانه پالس، بعد از خواندن و رقصیدن خانم ها، سه چهار نفر آمدند به نوعی روی چوب و طناب جست و خیز کردند که از میمون خیلی چالاکتر، چنانچه چوب را به هوا می اندازیم و می گیریم، اینها یکدیگر را به طرف همدیگر می انداختند..."[4]

از دیگر نکات قابل توجه اینکه به جز میرزا ابراهیم خان صحاف باشی، از نخستین بانیان سالن های سینما در ایران باید به مهاجر دیگر روس با نام "روسی خان " اشاره کرد که خود از عوامل استبداد محمد علی شاهی بود و حتی به هنگام به توپ بستن مجلس توسط لیاخوف روسی و آغاز استبداد صغیر، برای سرکوب آزادیخواهان در کنار کلنل هموطنش قرار گرفت و برروی خون و اجساد مشروطه خواهان، سالن سینمایش را برپا نمود.[5]از همین رو بود با پیروزی مشروطیت و فرار محمد علی شاه، انقلابیون و سایر مردم، عکاسخانه و سالن سینمایش را به آتش کشیدند.[6]

از طرف دیگر فیلم هایی که برپرده سینما نقش می بست، اساسا با سبک رفتاری و زندگی مردم تناسبی نداشت. این را می توان از مطالبی که برخی روزنامه ها و نشریات حامی مشروطه درباره سینما می نوشتند، دریافت. در این گونه مطالب و در توصیف سینمایی که به تدریج سالن های عمومی را اشغال می کرد، اغلب از تعرض سینما به اخلاق عمومی، سخن به میان می آمد. مثلا یکی از همین نشریات نوشته بود:

"...از آن روزی که سینما، مجوزی ارزان برای دیداری خارق العاده از محرمات بود ، بی یقین هم تفسیر پذیر می نمود و هم بعید نیست که گروهی را به دلیل حمایت از ارزش های خود علیه تجار سینما و وارد کنندگان فیلم برانگیخته باشد. به این داستان توجه کنید:

...تنها این را می دانیم که این داستان (فیلم جنگ روس و ژاپن) هیاهویی برپا کرد و کسانی زبان به اعتراض گشودند و گفتند می خواهند با نشان دادن شکل اجنه و شیاطین در شبها مردم را تا صبح با آنها هماغوش ساخته ، همه چیزشان را از دستشان بگیرند و همین گفت و گو دکان مادام برنادت و شریکش را به هم زده ..."[7]

اما علیرغم این نوشته ها و مخالفت ها، افتتاح سالن های سینما و گسترش نمایش فیلم، متوقف نشد.حسین یزدانیان در کتاب "دکانی به نام سینما" درباره ادامه سالن سازی در دوران اولیه سینما در ایران می نویسد:

"...دومین سالن سینمای تهران در پشت دروازه قزوین باز شد. این سینما، کاروانسرایی بود که برای این کار برگزیده بودند. یکطرفش جای زن ها بود و طرف دیگرش جای مردها. لیکن آن هم نتوانست دیری بپاید. وادینا وامذهبا کردند و مردم عادی را برانگیختند تا ریخت آن را از میان بردارند.گروهی با چوب و چماق ریخته و بساط آن را در هم پاشیدند.." [8]

اینکه از همان ابتدای ورود سینما به ایران، صف اول مخالفانش، مردم کوچه و بازار بودند، از نکات مهمی است که در تحلیل تاریخ سینمای ایران بایستی مدنظر قرار گیرد. آنچه که اساسا در مورد پیدایش سینما در غرب، کاملا متفاوت بود. اعلامیه میرزا ابراهیم خان صحاف باشی در هنگامی که ناگزیر از ایران خارج می شد، بیش از همه اسناد و شواهد، نشانگر آن است که مردم مسلمان ایران در همان سالهای پیش از مشروطه هم، هیچ نگاه مثبتی به پدیده سینما نداشتند. در این اعلامیه آمده است:

"...با کمال تاسف، ترک دیار و برادران دیار را نموده، می خواهم به شهر (از این شهر) بروم. از یمن اقبال بی زوال همشهریها، ناچار به فروش کارخانه ورشوکاری و اساس (اثاث) تماشاخانه و متعلقات آنها شدم. لهذا هرگاه دومی پیدا شود و این کارخانه را دائر بدارد ، امید است بذری را که در این سه سال فشاندم ، حاصلش وی را نصیب شود و مردم هم کم کم ملتفت شوند..."[9]

اینکه چرا مردم مسلمان ایران از پدیده سینما ، استقبال ننمودند و با آن برخورد کردند ، (برخوردی که از دوران پیش از مشروطه شروع شد و تا سالهای پیروزی انقلاب اسلامی و آتش زدن سینماها در اعتراض به فساد حاکم ادامه یافت)، به نظر  می آید در ماهیت سینما و آنهایی که اداره اش می کردند، مستتر بود. مردم مسلمان کلیت تصاویر و عکس ها و فیلم های نقش بسته بر پرده سینما را با باورها و ارزش های دینی و مذهبی خویش ، مغایر و متضاد می دیدند. حتی در میان طبقه متوسط و قشر روشنفکر و تحصیل کرده هم این مخالفت به گونه ای دیگر وجود داشت که چرا مهار این کالای فرهنگی-اقتصادی در کف ایرانیان نیست و چرا در بازسازی ایران به کار نمی افتد؟ در آن روزگار اگر روزنامه ها و نشریات از برخی دردها و مشکلات مردم و جامعه می گفتند اما فیلم های وارداتی اساسا هیچ ارتباطی با زندگی مردم نداشت و نمی توانست ارتباط چندانی با آنها برقرار نماید.

هشدار شهید مدرس درباره ورود سینما به ایران

با ورود سینما به ایران، همچنانکه درباره سایر مظاهر تجدد وارداتی هم اتفاق افتاده بود، بسیاری از محافل مذهبی و دینی که از عقبه ماجرا مطلع بودند، برای حفظ جامعه مسلمان ایرانی از مضرات و خطرات فرهنگی این ابزار جدید استعمار، هشدار داده و بعضا وارد عمل هم شدند. برخی از این هشدارها، بسیار روشن بینانه و از روی بصیرت کامل است. گویی آنها در 120 سال پیش، امروز را می دیدند. از جمله این افراد آیت الله شهید سید حسن مدرس بود که

هشدارها و اعتراضات و حرکات سیاسی وی در مقابل استبداد رضاخانی و استعمار بریتانیا در صفحه های تاریخ این مرز

و بوم باقی مانده است. در تاریخ آمده است که رحیم زاده صفوی از قول آیت الله شهید سید حسن مدرس به احمد شاه قاجار درمورد رژیم رضا خان و ورود سینما و ادبیات غرب و تاثیر آنها بر جامعه ایرانی هشدار داده و چنین گفته است:

"...در رژیم نویی که نقشه آن را برای ایران بی نوا طرح کرده اند، نوعی از تجدد به ما داده می شود که تمدن مغربی را با رسوا ترین قیافه، تقدیم نسل های آینده خواهند نمود...سیلی از رمان ها و افسانه های خارجی که در واقع جز حسین کرد فرنگی و رموز حمزه فرنگی چیزی نیست، بوسیله مطبوعات و پرده های سینما، به این کشور جاری خواهد شد. به طوری که پایه افکار و عقاید و اندیشه های نسل جوان از دختر و پسر تدریجا بر بنیاد همان افسانه های پوچ قرار خواهد گرفت و مدنیت مغرب و معیشت ملل مترقی را در رقص و آواز و دزدی های عجیب آرسن لوپن و بی عفتی ها و مفاسد اخلاقی دیگر خواهند شناخت. مثل آن که آن چیزها ، لازمه متمدن بودن است..."[10]

سخن شهید مدرسدر روزگاری که کمتر کسی می توانست، حتی حدس بزند در سالهای بعد چه سرنوشت شومی در انتظار ملت ایران است، از روی کارآمدن رژیمی مستبد و وابسته می گفت که بیش از هر موضوعی، افکار و اندیشه ها را هدف قرار می دهد. او  نسبت به تهاجمی فرهنگی هشدار می داد که اینک پس از گذشت 120 سال ، تازه متوجه می شویم چه بر سر نسلی از این مردم آورده است. یکبار دیگر سخنان شهید مدرس را بخوانید و با شرایط فرهنگی امروز قیاس نمایید تا عمق روشن بینی و بصیرت آن شهید بزرگوار را دریابید.

هشدار دادن نسبت به عواقب ورود سینما به عنوان یکی از زمینه سازان تجدد وارداتی منحصر به علماء و روحانیون و امثال شهید مدرس نبود، بلکه در این میدان، برخی از روشنفکران نیز پای به عرصه گذاشته و نسبت به آنچه از طریق پرده سینما در جامعه اشاعه داده می شد، با زبان طنز و هنر هشدار دادند که از آن جمله امیری فیروزکوهی در شعری به نام سینما بود که اساسا مفهوم سینما را ضد اخلاق دانسته است. فیروز کوهی در این شعر می نویسد:

"...وان دگر بین که تا چها آورد                     سیم ما برد و سینما آورد

 درد آورد و برد درمان را                                کفر پرورد و کشت ایمان را

  آورید از متاع خارجیان                                 آنچه مذموم تر نبود از آن

زر سپرد و ضرر فراز آورد                              راستی برد و خدعه باز آورد

 تا به نقش دروغ پرده درون                          عصمت ما کند از پرده برون..."[11]