رضاخان در جلسه نمایش فیلمی درباره نفت ایران:
... افسوس که به ایران پول کم می دهند!
چگونه می توان تبیین کرد که یکی از نخستین تولیدات این سینما، اثری ضد اسلامی به نام "حاجی آقا،آکتور سینما"(آوانس اوگانیانس) بوده که مصادیق دین و مذهب را در جامعه به سخره گرفته و سنت های اجتماعی را مضحکه کرده تا بتواند در کنار اقدامات ضد دینی همچون "کشف حجاب" و " مقابله با روحانیت و شعائر مذهبی" رضاخان، القائات محافل وابسته به صهیونیسم را در اذهان توده های مردم حقنه نماید. آنگاه می توان دریافت که چرا همین آوانس اوگانیانس با فیلمبردار خاص دربار به نام "خان بابا معتضدی" موسسه ای تحت عنوان "پرس فیلم" تاسیس کرد تا از همان سال 1311 به تهیه فیلم های خبری و مستند از دربار رضاخانی و اقدامات فرمایشی او بپردازند.[1]
در تاریخ نوشته آنها نمی توان یافت که چرا ناگهان الیگارشی پارسیان مقیم هند و کسانی همچون اردشیر ایرانی و کمپانی امپریال فیلم بمبئی، متولی ساخت فیلم برای سینمای ایران شدند. همان الیگارشی معروفی که با افشای بخشی از خاطرات معروف "اردشیر جی ریپورتر" و همچنین دست نوشته های "سر پیتر رایت" مامور مهم MI6 معلوم گشت که عامل اجرایی امپراتوری صهیونیستی "روچیلد ها" برای بوجود آوردن ارض موعود اسراییل در خاورمیانه بوده اند.[2]از همین الیگارشی است که امثال اردشیر ایرانی بیرون می آیند[3]و نخستین دوران سینمای ایران مابین سالهای 1312 تا 1316 را شکل می دهند.
یعنی در واقع با استقرار رژیم ضد اسلامی و لاییک رضاخان توسط امثال اردشیر جی ریپورتر از گروه پارسیان هند، (به عنوان زمینه ساز تاسیس دولت صهیونیستی)، سینمای ایران نیز از درون همان جریان بیرون می آید تا در نخستین حرکتش به عنوان اولین فیلم ناطق سینمای ایران، "دختر لر" را ساخته و به تبلیغ "ایران رضاخانی " بپردازد تا به لحاظ فرهنگی هم، آمادگی لازم را در جامعه برای پذیرفتن تفکرات مورد نظر امپریالیسم جهانی بوجود آورند. نکته مهمتر اینکه برای موضوع این اولین فیلم ناطق سینمای ایران، منطقه لرستان و عشایر آن خطه انتخاب می شوند که سالها محل استقرار اردشیر ریپورتر برای زمینه سازی رژیم رضا خانی بوده است.[4]
نکته قابل توجه که در پازل کردن همین قطعات می تواند به کمک تحلیل های عمیق تر بیاید این است که "عبدالحسین سپنتا" براساس خاطرات خودش به تشویق "اردشیر جی ریپورتر" که گویا دوست نزدیک دایی اش بوده به هندوستان رفت ، به سردینشاه سلیستر (رییس انجمن اکابر پارسیان هند) معرفی شد ، نامش را از عبدالحسین شیرازی به عبدالحسین سپنتا تغییر داد و تحت آموزش های وی قرار گرفت. توسط همین سر دینشاه است که سپنتا به کمپانی امپریال فیلم و اردشیر ایرانی معرفی شده و برای ساختن نخستین فیلم خود و اولین فیلم ناطق ایرانی یعنی"دختر لر" حمایت گردید.[5]
با تکمیل پازل فوق، می توان نتیجه گرفت که در واقع تولد سینمای ایران در کنار طرح مهم استحاله این سرزمین به پایگاه پشتیبانی اول جهت تاسیس دولت بزرگ یهود در خاورمیانه قرار داشت که برآن بود تا با تزریق تجدد وارداتی و نامانوس با فرهنگ ایرانی، با تنها سپر دفاعی مردمی اش یعنی اسلام و شیعه رو در رو شود. از همین روست که بانیان و بنیانگذاران و گردانندگان این سینما در بدو آغازش و سپس تداوم و توسعه اش، قریب به اتفاق از عناصر وابسته به دربار،محافل امپریالیستی و مراکز مشکوک استعماری بودند.
به جز آغازگران آن، بسیاری از موسسات و استودیوهای فیلمسازی توسط همین افراد تاسیس شد و جریانات سینمایی بوسیله همین اشخاص شکل گرفت. فی المثل عبدالحسین سپنتا ( از اولین کارگردانان سینمای ایران) به همراه 3 تن از وزرای رضاخان، بنیانگذار "سازمان پرورش افکار" برای تحمیق توده های مردم با تفکرات استعماری و وارداتی شد[6]، حسین دانشور که از موثرترین بازیگران و تهیه کنندگان سالهای آغازین دوره دوم این سینما بود، از آجودان های شاه و از دوستان اردشیر زاهدی داماد شاه به حساب می آمد[7]، ابوالقاسم رضایی (موسس ایران فیلم و از بنیانگذاران دوبله در ایران) پسر صحاف باشی بهایی و فیلمیردار دربار بود [8]، مجید محسنی از سینماگران تاثیر گذار سالهای اواخر دهه 30 و اوابل دهه 40 نماینده مجلس شاهی و مبلغ اصلاحات آمریکایی شد[9]، عنایت الله فمین از فیلمبرداران اولیه این سینما در واقع در خدمت سفارت آمریکا بود[10]، جلال مقدم (یکی از اولین سینماگران موج نو)، همسفره دربار بود وبه قول ابراهیم گلستان،اشرف پهلوی هر هفته دو سه بار شام رادر خانه جلال مقدم مهمان می شد!! [11]و زمانی هم درخواست داشت تا فیلمی درباره مهره شناخته شده فراماسونری یعنی حسنعلی منصور بسازد [12]که با تبعید حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) ننگ دیگری برکارنامه خویش افزود و از همین رو توسط جوانان انقلابی مسلمان همچون محمد بخارایی و یارانش به سزای اعمالش رسید.
همچنین به اصطلاح هنرپیشگانی مانند نصرت الله وحدت (کمدین سینمای قبل از انقلاب) که مورد علاقه شاه قرار داشت[13]یا تولیدکنندگانی همچون برادران اخوان (صاحبان استودیو و سینمای مولن روژ) هم از عوامل و جیره خواران کمپانی های آمریکایی بودند[14]و...
فیلمبرداری برای جاسوسی
ارنست شودساک (سمت راست) و مریان سی کوپر (سمت چپ) که از سوی اداره اطلاعات آمریکا تحت عنوان گروه فیلمبرداری دانشگاه سیراکیوز به ایران آمده بودند
در اوان ورود سینما به ایران، گروههای مختلف خارجی نیز به خصوص از غرب و آمریکا به ایران آمدند و زیر عنوان فیلمبرداری از مناطق مختلف ایران، فیلم هایی تهیه کردند که منابع مستند سرویس های جاسوسی و اطلاعاتی را برای طرح ها و نقشه ها و برنامه های استعماری آینده، تامین نماید.
اداره اطلاعات آمریکا، اولین سرویس اطلاعاتی و جاسوسی بود که در سال 1304، انجمن روابط فرهنگی را در سفارت این کشور در ایران ایجاد نمود. این انجمن در ابتدا به صورت مشترک با اداره تبلیغات سفارت انگلستان دست به تهیه و نمایش فیلم زد و سپس به طور مستقل کارش را ادامه داد.
از جمله این فعالیت ها، تشکیل یک گروه فیلمبرداری بود که با هماهنگی سرگرد رابرت ایمبری معاون وقت کنسول آمریکا در تهران و تحت سرپرستی دو فیلمساز به اسامی "مریان سی کوپر" و "ارنست شودساک" در سال 1304 به ایران آمده و فیلم های مختلفی از مناطق عشایر نشین این سرزمین برداشتند که قسمتی از آن را تحت عنوان فیلم "علف" عرضه کردند اما اساس فیلم های یاد شده در اختیار سرویس های اطلاعاتی غرب قرار گرفت تا با شناسایی و ترسیم مسیرهای مواصلاتی، نقشه های عبور از خاک ایران را ترسیم کنند. مسیرهایی که بعدا در جریان اشغال ایران از سوی متفقین به کار آمد و مورد استفاده قرار گرفت تا با استفاده از آنها خاک ایران را در جریان جنگ جهانی دوم اشغال نمایند.
گروه دیگری که در همان سالها به ایران آمده و به بهانه فیلمبرداری از خطوط نفت، از مناطق مختلف از جمله آثار باستانی تصویر برداری کردند، گروه تصویر برداری شرکت رویال داچ شل متعلق به امپراتوری صهیونیستی روچیلد بودند. روزنامه اطلاعات شماره 3013 مورخ 16 دی ماه 1315 در این باره می نویسد:
"...هیئتی از کارکنان نفت ایران و انگلیس مرکب از سه نفر ، چندی است که مشغول تهیه فیلمی از بناهای تاریخی ایران می باشند. برای اجرای این منظور از آثار مهم و زیبای تاریخی تخت جمشید در شیراز ، کلیه بناهای دیگر این ناحیه و همچنین از بناهای تاریخی
اصفهان و موسسات و کارخانجات جدید مازندران ، فیلم های خوبی تهیه کرده اند. این هیئت جدیدا وارد و در مهمانخانه ری سکونت گزیده اند و از بناها و ساختمان های زیبای طهران هم فیلم هایی تهیه کرده اند. قرار است امروز و فردا به سمت کرمانشاهان حرکت کنند تا از بناهای تاریخی این قسمت هم فیلم هایی تهیه نموده و به خوزستان مراجعت نمایند..."
گروه فیلمبرداری گریسون انگلیس، از جمله دسته جات خارجی بودند که برای فیلمبرداری از خطوط نفت و فعالیت های شرکت نفت انگلیس به ایران آمده بودند. فیلم "طلوع ایران" که در سال 1316 به سفارش شرکت نفت ایران و انگلیس توسط جان تیلور فیلمبرداری و کارگردانی شد و توسط آلتین تهیه گردید، از جمله محصولات همین گروه بود که هنگام نمایش برای رضاخان، حیرت او را هم به همراه داشت.
خان بابا معتضدی که به عنوان فیلمبردار دربار در آن جلسه نمایش شرکت داشته است، در مطلبی به نام "در جنوب شهر هم سینما بسازید" در روزنامه رستاخیز ، هم از حیرت زدگی رضاخان می گوید و هم از اعترافش به غارت منابع نفتی ایران توسط بیگانگان می نویسد:
"...آقای فاتح از شرکت نفت مرا خواسته و قراری گذاشت برای نمایش فیلمی که شرکت نفت سابق از تاسیسات جنوب تهیه کرده بود که باید فیلم را علاوه بر شهرهای قزوین، کرمانشاه و آبادان، یکشب هم در دربار نمایش دهم. این شب تاریخی را به هیچوجه نمی توانم فراموش کنم. خوب به یاد دارم، بعد از پایان فیلم، اعلیحضرت رضا شاه فرمودند: به به، چه خوب درست کرده اند. چه تاسیسات مدرنی. ولی افسوس که به ایران پول کم می دهند..."
به نوشته محمد تهامی نژاد، مورخ و کارشناس سینما، در مطلبی تحت عنوان "سالهای فراموش شده سینمای ایران" در ویژه نامه سینما به تاریخ مرداد 1372، معروفترین فیلم های انگلیسی درباره صنایع نفت ایران به "بی بی سی" تعلق داشت که در واقع نخستین فیلم های از این دست هم محسوب می شد. فیلم هایی که امروزه در دسترس نیستند اما قطعاتی از آنها در فیلم های مستند"طرح چم"، "نفت در قرن بیستم" و "راهی از مسجد سلیمان" دیده می شود.
فیلمبرداران همراه اشغالگران
ارنست شودساک (سمت راست) و مریان سی کوپر (سمت چپ) از جاسوسان انگلیسی در میان عشایر و ایلات بختیاری
در روزهای اشغال ایران توسط متفقین، فیلمبردارهای خارجی، اولین بیگانه هایی بودند که در خیابان های تهران رویت شدند. آنها برای فیلمبرداری از نقاط استراتژیک تحت پوشش فیلمبرداری از طبیعت ایران و فیلمبرداری از خانواده سلطنتی به ایران می آمدند. سعید نیوندی از فیلمفارسی سازان دوران طاغوت که فیلم هایی مانند "نیرنگ دختران" (1343)، "بابا کرم" (1349) و "آشوبگر" (1351) را در کارنامه ابتذال خود دارد، در زمان اشغال از جمله فیلمبردارانی بود که برای خبرگزاری های خارجی فیلمبرداری انجام می داد. او می گوید:
"... سال 1322 صاحب یک دوربین کوچک 16 میلیمتری شدم و به تهیه فیلم های خبری و مستند پرداختم. اتفاقا در همان زمان آشنایانی یافتم که در محافل خبری رفت و آمد داشتند و در نتیجه راهنمایی های آنها با بعضی از موسسات و سازمان های مربوطه به ویژه با دفاتر برخی از خبرگزاری های خارجی در ایران ارتباط پیدا کردم و بنا به احتیاجات مسئولین این تشکیلات، فیلم هایی تهیه کردم که برای تکمیل تجربی-عملی و دانش اکتسابی من مطلوب و جالب بود..."[15]
برخی از فیلم هایی که در آن زمان توسط همان آژانس های خبری خارجی و فیلمبرداران بعضا ایرانی آنها تهیه شد عبارت بودند از :
ملاقات محمد علی فروغی نخست وزیر با شاه جدید
حضور مردم در برابر مغازه های نانوایی در تهران
ورود شاه به مجلس شورای ملی در روز 26 شهریور 1320
حضور زنان لهستانی در تهران
فوزیه فر شش ماه زده در اتوبوس روباز
شاه ، فوزیه و زن هایی که فر ششماهه زده اند
فوزیه و شهناز
حضور انگلیسی ها در جنوب
کارخانه پیت حلبی سازی شرکت نفت
ابراهیم معتمدی، مهدی گلسرخی و مهدی خلیقی از جمله همین فیلمبرداران ایرانی بودند که برای آژانس های خبری و خبرگزاری های آمریکایی و حتی اداره اطلاعات و ارتش آمریکا فیلمبرداری می کردند.
خلیقی در سال 1323 یک دستگاه دوربین فیلمبرداری 16 میلیمتری با عدسی "واید انگل" به مبلغ چهارصد و پنجاه تومان از یک آمریکایی خرید و از آنجایی که به علت آشنایی با خان بابا معتضدی، علاقه ای به عکاسی و فیلمبرداری یافته بود، به طور غیر حرفه ای از افراد فامیل خود فیلم گرفت و از مهرماه 1328 به عنوان افسر فیلمبردار به کار پرداخت و برای کسب تجربه به مرکز فیلمبرداری ارتش آمریکا اعزام شد. او پس از بازگشت به ایران در راس قسمت فیلمبرداری ارتش قرار گرفت و تا سال 1336 در این سمت بود. در حالی که سفارت آمریکا در تهران به تدریج فعال می شد و قسمت فیلم اداره اطلاعات سفارت آمریکا ، وظایف اساسی در زمینه تهیه فیلم را برعهده می گرفت، سروان گلسرخی و ستوان خلیقی نیز در ارتش به تهیه فیلم های گزارشی، توریستی و تبلیغاتی سرگرم شدند .
لازم به ذکر است که مهدی گلسرخی نیز از دیگر فیلمبردارانی بود که در مرکز فیلمبرداری ارتش آمریکا دوره آموزشی خود را گذراند. [16]
[1] - گفته های خان بابا معتضدی و حبیب الله مراد از متن مجموعه تلویزیونی "آغازگران" – انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران – تهران ، 1353
[2] -"ظهور و سقوط سلطنت پهلوی " -جلد دوم – عبدالله شهبازی – صفحات 134 تا 173- موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی- تهران – چاپ بیست و یکم ، 1386
[3] - از یادداشت های عبدالحسین سپنتا به روایت ساسان سپنتا – مجله تلاش ، شماره 36
[4] - خاطرات اردشیر جی ریپورتر –"ظهور و سقوط سلطنت پهلوی " - جلد دوم – صفحه 153 -پیشین
[5] - مجموعه اسناد و متون تاریخ سینمای ایران - فیلمنامه دختر لر – موزه سینما – انتشارات بنیاد سینمایی فارابی – چاپ اول –1379
[6] - تاریخ معاصر ایران از کودتای سوم اسفند 1299 تا شهریور 1320 – سعید نفیسی – انتشارات فروغی – تهران ، 1345
[7] -"از سید ضیاء تا بختیار" – مسعود بهنود – صفحه 495 - انتشارات دنیای دانش – تهران – چاپ دهم ، خرداد 1384
[8] - گفت و گوی علی مرتضوی با ابوالقاسم رضایی –اکتبر 1993 – آمریکا
[9] -"تئاتر و سینما در ایران "(1300-1357) – جلد اول - به کوشش معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رییس جمهوری – سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی – تهران ، 1379
[10] - گفت و گوی عنایت الله فمین با جمال امید –" تاریخ سینمای ایران " _(1279-1357)- صفحه 840 - انتشارات روزنه – تهران – چاپ اول ، 1374
[11] - فانوس خیال (سرگذشت سینمای ایران به روایت رادیو بی بی سی) – شاهرخ گلستان – انتشارات کویر
[12] - اسناد مرکز پژوهش ها و اسناد ریاست جمهوری – پرونده حسنعلی منصور
[13] -"دخترم فرح" (خاطرات بانو فریده دیبا) – ترجمه الهه فیروز – انتشارات به آفرین- تهران – 1379
[14] - مجله فیلم و هنر – شماره 162- 25 آبان 1346
[15] - محمد تهامی نژاد- سالهای فراموش شده سینمای ایران- پیشین
[16] - محمد تهامی نژاد – سالهای فراموش شده سینمای ایران – پیشین
ادامه دارد ...