واکاوی تاریخ سینمای ایران (حکایت سینماتوگراف) - 14

جاسوسه آمریکایی که سانسورچی پهلوی شد!

اداره اطلاعات آمریکا پس از این در سال 1329 با همکاری دانشگاه سیراکیوز آمریکا، براساس اصل 4 ترومن (یک قرارداد استعماری که اجازه می داد نیروهای آمریکایی تحت عنوان کمک های مالی و غیر مالی در دیگر سرزمین ها به جاسوسی و جمع آوری اطلاعات برای اجرای عملیات نظامی و غیر نظامی آمریکا و همچنین بسط فرهنگ آمریکایی اقدام ورزند) تشکیلاتی را جهت تهیه و نمایش فیلم های خبری و آموزشی و مستند ایجاد کرد.

در آبان ماه 1328 تیمی از دانشگاه سیراکیوز به سرپرستی "جان ال همیلتون" با 27 اتومبیل به همراه امکانات نمایش سیار فیلم وارد ایران شدند که 40 اتومبیل دولتی نیز به آنها اضافه شدند. این گروه علاوه بر نمایش فیلم، فیلم های مستندی هم از نواحی مختلف ایران تهیه کردند. کارگردان این فیلم ها، معمولا شخصی به نام "همفری" بود و فیلمبرداران، "بایایان" و "محمد علی ایثاری" بودند. امور لابراتواری و چاپ هم در استودیو بدیع و یا "ایران فیلم" ابوالقاسم رضایی انجام می گرفت. بعدا فردی به نام "کالن لندیس" نیز به عنوان تدوین گر به آنها اضافه شد.

در واقع تصاویری که امروز توسط ماهواره ها از نقاط مختلف کشورها و سرزمین های مختلف جهت شناخت نقاط سوق الجیشی و مهم تهیه می شود در آن زمان توسط گروههای فیلمبرداری که تحت عنوان مستند ساز اعزام می شدند و یا توسط مستندسازان همان کشور که به خدمت سازمان ها و سرویس های اطلاعاتی و جاسوسی درمی آمدند، تهیه    می گردید.

اختصاص نصف بودجه سفارت آمریکا در تهران در آن سالها، به فعالیت های اداره اطلاعات این کشور، که در بعضی گزارش های رسمی آن دوره منعکس است، نشان از اهمیت تهیه و پخش فیلم های یاد شده برای آمریکا دارد.

تصور می شود در تاریخ معاصر ایران هیچ کشوری همانند ایالات متحده آمریکا در این سرزمین فعالیت رسانه ای نداشته است. فعالیت چند ساله تلویزیون ارتش آمریکا در تهران و انتشار مستمر بیش از دو دهه ماهنامه تمام رنگی و رایگان "مرزهای نو" در ایران، از آن نقاط حیرت انگیز در روابط دو کشور است که تنها در دوران استعمار کهنه و یا تاریخ کشورهای مشترک المنافع رویت می شود. مجله هایی مانند "مرزهای نو" از سوی اداره اطلاعات آمریکا در تیراژهای وسیع برای مراکز دانشگاهی و آکادمیک به طور رایگان ارسال می شد و تلویزیون ارتش آمریکا نیز به عنوان کانال آمریکا برروی کانال 8 تلویزیون در شبانه روز تا 10 ساعت برنامه پخش می کرد و انواع و اقسام سریال ها و شوهای آمریکایی را به خورد مخاطب ایرانی می داد.

شاهرخ گلستان، یکی از فیلمبرداران سینمای مستند ایران و فیلمبردار مخصوص شاه در گفت و گویی که چند سال پیش به همت سید کاظم موسوی انجام شد و بخشی از آن در شماره سوم نشریه "عصر اندیشه" به چاپ رسید، در مورد فیلم های مستند خبری اداره اطلاعات آمریکا می گوید:

"...فیلم‌های خبری ایران را در ابتدا اداره اطلاعات سفارت آمریکا می‌ساخت که شخصی به نام ایثاری مسئول آن بود و فیلم‌ها در استودیوی رضایی و بخشی از آن در لابراتوار بدیع ساخته شد. در شهرداری تهران هم به مدت کمی فیلم خبری ساخته شد که «جمشید شیبانی» آن را راه اندازی کرد. هنرهای زیبا هم شروع به تولید فیلم اخبار هفته کرد که من هم مسئول 6فیلم اخبار هفته بودم..."[1]

ملاحظه می شود که تعداد قابل توجهی از آغازگران و به اصطلاح پیشتازان سینمای مستند ایران در خدمت اداره اطلاعات آمریکا و سرویس های جاسوسی بریتانیا بودند! اداره اطلاعات آمریکا و گروه مستندسازش، به تدریج فعالیت های خود را به 13 استان ایران گسترش داده و با نمایش فیلم و تهیه فیلم های کوتاه و مستند و همچنین برگزاری نمایشگاههای عکس، مردم نقاط مختلف این سرزمین را تحت تاثیر قرار می دادند.

حاکمیت سانسور اشغالگران بر سینما و هنر ایران

وقتی در سالهای نخست دهه 1320، میلسپو (مستشار امریکایی) در سمت مدیر کل دارایی، اختیارات وسیعی از مجلس گرفت و بسیاری از مشاغل دولتی ایران را به اشغالگران آمریکاییان واگذار کرد، اداره اطلاعات جنگی آمریکا نیز در سال 1323 چند نفر را برای نظارت بر امور تبلیغاتی ایران، اعزام کرد. "هارولد پینتر"، خبرنگار پیشین یونایتد پرس و "داون وارد" و بالاخره نماینده رسمی اداره اطلاعات جنگی امریکا به نام "نیلا کوک" از جمله این افراد بودند که رسما به استخدام دولت ایران درآمدند. در واقع "نیلا کوک" اولین مسئول اداره سانسور وزارت کشور پس از شهریور 1320 و تسلط متفقین در ایران بود که وظیفه بررسی و کنترل فیلم ها را از دیدگاه کشورهای اشغالگر برعهده داشت.

جمال امید در کتاب "تاریخ سینمای ایران :1279-1357 " در این باره می نویسد:

"...حساسیت های کوک تنها محدود به حفظ منافع متفقین در ایران بود و توجهی نسبت به شعائر و برداشت های فرهنگی جامعه ایرانی نداشت..."[2]

عزت الله انتظامی در گفت و گو با جمال امید که در همین کتاب به چاپ رسیده در خصوص "نیلا کوک" که برای دریافت اجازه متن پیش پرده های تئاتری که در سالهای دهه 1320 اجرا می کرده، ناچار از مراجعه به او در اداره نمایش وزارت کشور بوده است،چنین می گوید:

"...میس کوک فارسی مختصری می دانست لذا برای کنترل متن ها مشکل داشت. من در مراجعاتم، خودم متن پیش پرده و تصانیف را برایش می خواندم و بعد او متن ها را مهر می کرد. گاها من از غفلت او استفاده کرده و کاغذهای سفید را مهر می کردم و بعدا متن تصنیف های انتقادی و معمولا بر علیه دولت وقت را در آن وارد می کردم. البته در مراجعات ماموران شهربانی، اگرچه اجازه نامه را ارائه می کردم، اما موجب اعتراض و درگیری و توقف هایی در کار بود. میس کوک علاوه بر کنترل نمایشات ، پروانه نیز برای فیلم ها صادر می کرد..."[3]

کوک بعد از اداره سانسور، استودیوی "احیای هنرهای ایران باستان" را تاسیس کرد! و در آنجا به تعلیم و اجرای نمایش های به اصطلاح آیینی ایران با ترکیبی از باله پرداخت و با گروهی که آماده کرد، برای اجرای برنامه طی دو سال سفرهایی به ترکیه، یونان، مصر، ایتالیا و هند انجام داد.

"نیلا کوک" با سمت مدیر قسمت نمایشات وزارت کشور، مسئولیت نظارت و سانسور برنامه های نمایشی اعم از تئاتر و فیلم را برعهده داشت. ضمن اینکه ماموران سفارت آمریکا با وی به عنوان نماینده رسمی اداره اطلاعات جنگی آمریکا به طور مدام در تماس بودند. تا اینکه "تی کوبلر یانگ" در ژانویه 1945 وارد ایران شد و به طور رسمی کار سرویس اطلاعات سفارت آمریکا را آغاز نمود. با آغاز به کار این سرویس اطلاعاتی، کار انجمن فرهنگی ایران و آمریکا که در 1923 به ریاست محمد علی فروغی شروع شده بود با حضور افرادی مانند عیسی صدیق (اولین رییس دانشگاه تهران)، ابتهاج، حسین علاء[4]، علی اصغر حکمت[5]و الهیار صالح[6]به همراهی میلسپو، شتاب بیشتری گرفت و به چاپ نشریات و نمایش فیلم و دیگر اقدامات به اصطلاح فرهنگی دست زد.[7]