پرونده باز نشده دکتر کوشان
دکتر کوشان در سال 1327 به توصیه دوست نزدیکش اسدالله رشیدیان (از عوامل اطلاعاتی اینتلیجنس سرویس و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا که در کودتای 28 مرداد 1332 نقش بسیار اساسی داشت و بعدا هم از عناصر مهم دوره دوم تاریخ سینمای ایران خصوصا با تاسیس موسسه "سینما تئاتر رکس" به شمار آمد) به کار تولید سینما روی آورد[1]و با همکاری عده ای از سرمایه داران از جمله اسفندیار یگانگی و طاهر ضیایی (هر دو نفر از روسای کلوپ های روتاری وابسته به تشکیلات فراماسونری) میترا فیلم را تاسیس کرد.[2]او فیلم "طوفان زندگی" را به عنوان نخستین فیلم دوره دوم تاریخ سینمای ایران ، توسط علی دریابیگی از مدرسین "سازمان پرورش افکار" جلوی دوربین برد. [3]یادمان باشد که سال 1327 مقارن با 1948 میلادی، فرازی مهم در تاریخ معاصر جهان به شمار می رود؛ سالی که رژیم صهیونیستی پس از دهها سال زمینه چینی و طرح و برنامه امپراتوری جهانی صهیونیسم و انتقال سبوعانه یهودیان از سراسر جهان به فلسطین و همچنین کشتار و ترور وسیع فلسطینیان، به طور رسمی و علنی تحت عنوان اسراییل اعلام موجودیت کرد. در همین زمان بود که اقشار مختلف مردم مسلمان با فراخوان آیت الله کاشانی و نواب صفوی تجمع کرده و برای سفر به فلسطین و جنگ با صهیونیست ها اعلام آمادگی کردند. اما دو موضوع، این شور انقلابی و اسلامی را تحت تاثیر قرار داد؛ اول نهضت ملی شدن صنعت نفت و دوم کلید خوردن مجدد جریان تولید فیلم در ایران و آغاز دوره دوم تاریخ سینمای ایران.
کوشان را می توان عقبه و اخلاف همان ارتش های اشغالگری به شمار آورد که چند سال قبل از آن، پس از بهره کشی استعمارگرانه از سرزمین ایران و روا داشتن ظلم و ستم های بیشمار در حق مردم آن، خاک این کشور را ترک کرده بودند.
تولید انبوه فیلمفارسی
تولید فیلم هایی که بتواند فضای مذهبی و انقلابی مذکور را شکسته و تضعیف نماید در دستور کار سینمایی قرار گرفت که در واقع رشیدیان ها گرداننده اصلی اش بودند. اولین فیلم به نام "طوفان زندگی " ماجرای عشق و عاشقی دختر و پسری جوان در یک مجلس موسیقی و آوازخوانی مختلط بود که به کلی با باورهای مذهبی و سنتی مغایر می نمود. نکته قابل ذکر اینکه کارگردان این فیلم "علی دریابیگی" فارغ التحصیل مدرسه آمریکاییان و از مدرسان "سازمان پرورش افکار" رضاخانی بود که در دی ماه 1317 در ادامه سیاست های دیکته شده به رضا خان برای یکسان سازی افکار مردم در جهت تفکرات استعماری و ضد اسلامی توسط برخی از وزرای کابینه رضاخان تاسیس شد.[4]
فیلم "طوفان زندگی" به لحاظ ساختار سینمایی نیز بسیار ضعیف و پیش پا افتاده بود تا آن حد که برخی کارشناسان سینما را از ادامه سینمایی که با این فیلم آغاز شده بود ، ناامید ساخت. مجله "سپید و سیاه" ده سال بعد در شماره 46 خود در باره این فیلم نوشت:
"...تقریبا ده سال پیش با نمایش فیلم فارسی "طوفان زندگی"محصول میترا فیلم که در حقیقت عکس متحرکی بیش نبود، کار تهیه فیلم در ایران، آغاز و زمینه ایجاد صنعت فیلمبرداری در این کشور مستعد گردید. "طوفان زندگی"با داستان بی سر و ته، جهش های عجیب و غریب و صدای گیج کننده خود، کسی را به صرافت تهیه فیلم نینداخت. خود شرکت تهیه کننده نیز ناچار شد راه انحلال در پیش گیرد و برای همیشه از فیلمبرداری دست بردارد. به عبارت دیگر نطفه صنعت فیلمبرداری در جنین خفه شد و قدم به عالم وجود نگذاشت..."[5]
مردم مسلمان هم از فیلم "طوفان زندگی" استقبال نکردند و مانند امروز که فیلم ها و آثار مغایر با فرهنگ و باور و ارزش های خود را نمی پذیرند، در آن روز نیز فیلمی که بر ضد سبک زندگی و اخلاق اسلامی/ ایرانی آنها بود را برنتابیدند و برای دیدن آن به سالن های سینما نرفتند. همین امر، ورشکستگی نخستین کمپانی سینمای ایران (میترا فیلم) را به همراه داشت. اسماعیل کوشان در گفت و گویی به این شکست سینمایی اعتراف کرده است:
"...در هفته اول خرداد (1327)، در یک جلسه فراموش نشدنی، علی رغم توضیحات و تذکرات من و دعوت به پایداری و صبر [شکست تجاری فیلم"طوفان زندگی"به کارگردانی علی دریا بیگی]، شرکا متفقاً تصمیم به انحلال شرکت میترا فیلم گرفتند. طی چند ساعت، جمع دوستان و هم فکرانی که به آن همه شور و اشتیاق گرد آمده بودیم از هم پاشید..."[6]
اما پیش بینی به اصطلاح تخصصی نویسنده مجله "سپید و سیاه" محقق نشد و سینمای ایران نه تنها در نطفه خفه نگردید بلکه همچنان با بی تخصصی ادامه یافت. فیلم های بعدی نیز عکس های متحرکی بیش نبودند. در پی فیلم "طوفان زندگی" فیلم هایی همچون "زندانی امیر"، "شرمسار" (که نشان می داد چگونه دختران روستایی بایستی به شهرها مهاجرت کرده تا با تمدن غربی آشنا شده و به اصطلاح متجدد شوند!) و "واریته بهاری" (کار پرویز خطیبی، یکی از عوامل رژیم شاه در اسلام زدایی عرصه فرهنگ و هنر) در طی این سالها ساخته و به روی پرده سینماها نقش بستند تا در واقع جو مخربی ایجاد کنند و به هر نحوی از انحاء ارزش های اسلامی و ملی جامعه را زیر علامت سوال ببرند.
اسماعیل کوشان پس از ورشکستگی "میترافیلم"، با سرمایه تعدادی از یهودیان داخلی و خارجی هواخواه رژیم اسراییل (که بعدا اغلب به فلسطین اشغالی مهاجرت کردند) همچون سلیم سومیخ و شرکایش در سینمای همای یعنی سلمان هوگی، ملهب، جدا و همچنین یهودیان مصری مثل کریم بلاط و گرجی عبادیا و یهودی دیگری به نام "عنادیان"، پارس فیلم را تاسیس نمود.[7]
در کنار پارس فیلم، در سال 1329 استودیو "عصر طلایی" نیز توسط یهودیان طرفدار اسراییل تاسیس شد. کسانی مانند عزیزالله کردوانی، حبیب الله حکیمیان و فرج الله نسیمیان که پس از چند سال در نیویورک ساکن گردید. در این سالها تنها "دیانا فیلم" بود که توسط برخی ارامنه اداره می شد.[8]
از درون چنین شاکله و ساختاری، پدیده شومی در سینمای ایران پا گرفت که به فیلمفارسی معروف شد. پدیده ای که سرشار از عناصر مبتذل، ضد اخلاقی، بی بند و بارانه و مروج سبکی مستهجن برای زندگی بودند. فیلمفارسی هایی مانند "شرمسار" که عمدتا در آن سالها، خصلتی دوگانه داشتند؛ از یک سو شهر را به عنوان مرکز فساد و تباهی مورد انتقاد قرار می دادند و از سوی دیگر از مظاهر شهرنشینی وارداتی مثل کاباره و کافه و رقص و آواز به عنوان عامل جذب تماشاگر استفاده می کردند. در واقع فیلم های این دوره از سینمای ایران بیشتر مروج رفتار و زندگی کاباره ای بودند و انتهای کار شخصیت های اصلی آنها، چه مثبت و چه منفی در انتها به کاباره ها ختم می گردید.
بخش اعظمی از این فیلم ها ، کپی بلافاصل از نمونه های خارجی به خصوص فیلم های ترکی و هندی و عربی بود. از آن جا که گروهی از تهیه کنندگان فیلمفارسی، ابتدا از وارد کنندگان فیلم های هندی و ترکی محسوب می شدند، تقلید و کپی برداری از آن فیلم ها برای تولید نمونه های فارسی، کار دشواری نبود. بعضا حتی برخی از این واردکنندگان/تولیدکنندگان ، فیلم های وارداتی را اکران نکرده و ابتدا نمونه ایرانی آن را کپی برداری کرده و پس از نمایش آن ، به اکران اصل خارجی آن اقدام می کردند! یکی از مصادیق این ترفند، ساخت فیلم "سلطان قلبها" بود که مهدی میثاقیه به عنوان تهیه کننده آن، ابتدا نمونه خارجی آن را وارد کرده بود ولی فیلم یاد شده را اکران نکرد و ساخت کپی فارسی آن را به فردین واگذار کرد!!
محمد علی فردین ، خود در گفت و گویی با عباس بهارلو دراین باره می گوید:
"... فیلم هایی که آن سالها ساخته می شد، شاید یک درصد کمی قصه هایشان اصالت داشت و بیش ترشان از فیلم های دیگر گرفته می شد. مثلا "برفراز آسمان ها"که خودم ساختم، مقداریش از یک قصه آلمانی و یک مقدار دیگرش از یک فیلم هندی گرفته شد. یا سلطان قلبها قصه اش از یک فیلم ترکی گرفته شد..."[9]
حسن شیروانی از منتقدان اولیه سینمای ایران، در مجموعه مقاله "مرور بر سینمای ایران" در باره فیلمفارسی و فرمول آن که از فیلم هایی مانند "شرمسار" بیرون آمد، نوشت :
"... به طور کلی داستان فیلم "شرمسار"الگویی شد برای سناریو نویسان بعدی که در آن، دختری دهاتی از پسری شهری فریب می خورد و ...سرانجام گذارش به کافه های پست شهر می افتد و در آن اماکن نامناسب ...آواز می خواند و سرانجام خواننده شهیر شده و در تهران مشغول کار می شود.سرانجام پس از سالها پسر و دختر در همان ده به هم می رسند، در حالی که دختر خانم دهاتی صاحب اتومبیل و خانه و زندگی در شهر شده ...اگر دقت نموده باشید، سوژه فیلم های بعدی اکثرا به این داستان شباهت دارند و در کلیه آنها: ده، کافه،خواننده،دادگاه،جوان معصوم،جوان بدجنس، دختر دهاتی دیده می شود که برای نمونه فیلم های زیر را می شود نام برد: مادر –گل نسا- بی پناه –مراد –برباد رفته و ..."[10]
[1] - تاریخ سینمای ایران " (1279-1357)- جمال امید -انتشارات روزنه – تهران – چاپ اول ، 1374
[2] - معماران تباهى (سیمای کارگزاران کلوپ‌های روتاری در ایران) جلد 3 – دفتر پژوهشهای موسسه کیهان – چاپ اول – 1377
[3] - تاریخ سینمای ایران " (1279-1357)- پیشین
[4] - علی اصغر کشانی - "فرآیند تعامل سینمای ایران و حکومت پهلوی"- صفحه 150 – اتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
[5] - سپید و سیاه – شماره 46 – سال 1337
[6] - دکتر اسماعیل کوشان – نقل از مجموعه تلویزیونی "آغاز گران"
[7] - تاریخ سینمای ایران " (1279-1357)- پیشین
[8] - همان
[9] - سینمای فردین به روایت محمد علی فردین – عباس بهارلو – نشر قطره – چاپ اول – تهران – 1379 – صفحه 139