هیئت سینمایی دانشگاه سیراکیوز
بعد از کودتای آمریکایی/انگلیسی 28 مرداد 1332، کودتاچیان غربی، علاوه بر تصاحب مراکز سیاسی و نظامی و اقتصادی، سعی کردند نبض فرهنگی و هنری کشور را نیز به طریق مستقیم تری در دست بگیرند. سرویس های اطلاعاتی غرب برهمین اساس مستشاران سینمایی خود را هم در قالب اصل 4 ترومن و دانشگاه سیراکیوز به ایران فرستادند. از جمله در همین سال 1332 اداره همکاری های بین المللی هنرهای زیبای کشور (ICA) طی قراردادی با دانشگاه سیراکیوز علاوه بر ساخت فیلم های خبری توسط اداره اطلاعات آمریکا (USIS)، خواستار همکاری های ایشان در برگزاری کلاس های سینمایی برای تربیت نیروهای سینمایی شد.
شاءالله ناظریان، یکی از دانشجویان این کلاس ها ، درباره شکل گیری آنها می نویسد:
"...در سال 1951، یک فیلمبردار و یک مشاور امور تعلیم و تربیتی از طرف دولت آمریکا به ایران وارد شدند که برای موسسات آمریکایی در ایران کارهایی انجام دهند. چندی بعد به دنبال این دو نفر، هیئت کامل سینمایی از طرف دانشگاه سیراکیوز آمریکا که دانشگاهی است مخصوص تهیه و تولید فیلم و همچنین تربیت و تعلیم متخصصین فیلم های دوکومانتر و تعلیم و تربیتی به ایران آمدند و شروع به تهیه این قبیل فیلم ها در ایران نمودند...پس از مذاکراتی که در این زمینه بین اصل 4و وزارت فرهنگ صورت گرفت در نوامبر 1953 (آبان 1332) طرحی به امضاء رسید که ایده به مرحله عمل درآید و مقدمات تشکیل کلاس فیلمبرداری فراهم شد...استادان کلاس تماما آمریکایی هستند و در زیر، نام عده ای از آنها که از دور اول تا به حال در رشته های مختلف تدریس علمی و عملی نموده اند اشاره می شود: در رشته کارگردانی و نویسندگی : مک کاون- جان همفریفرانک فرگوسن- جیم امیندوس- مک کوی ، در رشته فیلمبرداری : باب گوبرفت ، جوزف بادی ، در رشته ضبط صدا : کندی برگزمن و در رشته مونتاژ : رابرت مور..."[5]
آنچه از این گزارشات بیش از هر موضوعی مستفاد می گردد، این است که ایالات متحده آمریکا پس از کودتای 28 مرداد و اشغال مراکز سیاسی و نظامی کشور، با اعزام گروههای سینمایی و فیلمسازی و برپا ساختن کلاس های آموزشی، سعی داشت تا فضای فرهنگی مملکت را نیز در اشغال خود درآورده و به اذهان جوانان و علاقمندان فیلمسازی نفوذ کند.
گروه دانشگاه سیراکیوز براساس قرارداد اداره اطلاعات آمریکا و اداره همکاری های بین المللی هنرهای زیبای کشور، در سال 1335 مرکز سینمایی اداره کل هنرهای زیبای کشور را نیز راه اندازی کرد که از آن پس تقریبا تا آخرین سالهای رژیم شاه، اصلی ترین مرکز تهیه فیلم های مستند در ایران به شمار می رفت. محمد قلی سیار، هوشنگ شفتی[6]، ناصر معاضدی، ابراهیم حوریانی و ... از مستند سازان اولیه این مرکز به شمار می رفتند. پس از آن نیز بسیاری از مستندسازانی که در سینمای ایران معروفیت یافتند، کار خود را از همین مرکز آغاز کردند، مانند هژیر داریوش[7]، کامران شیردل[8]، ناصر تقوایی [9]، پرویز کیمیاوی [10]و ...
تبلیغات و پروپاگاندای مرکز سینمایی اداره کل هنرهای زیبای کشور برای رژیم شاه، اغلب تولیدات این مرکز را به مشتی آثار سفارشی شعاری بدل ساخته بود که هیچ گونه اعتباری برای سازندگان آن باقی نمی گذارد. هژیر داریوش در گفت و گویی درباره این مرکز و تولیدات سفارشی و تبلیغاتی آن می گوید :
"...دو وظیفه برای مرکز سینمایی وزارت فرهنگ هنر مشخص شده بود؛ یکی ساخت فیلم‌های خبری، چون در آن زمان تلویزیون وجود نداشت و دیگر تولید فیلم‌های مستند. البته می‌خواستند که فیلم‌های مستند، جنبه تبلیغاتی برای کشور داشته باشد و مشکل هم همینجا بود که انسان فیلم مستندی بسازد که بطور مستقیم تبلیغاتی باشد و یا تبلیغات برای چیزی باشد که به آن اعتقاد ندارید..."[11]
[1] - ضد خاطرات (گفت و گوی مهدی یزدانی خرم باابراهیم گلستان) – هفته نامه شهروند امروز ( شماره 32 – 43 پیاپی) – 16 دیماه 1386
[2] - گفت و گو با فیلمبردار مخصوص محمد رضا پهلوی- عصراندیشه – شماره 3- آذرماه 1393
[3] - بعدا سفیر شاه در انگلیس شد
[4] - گفت و گو با فیلمبردار مخصوص محمد رضا پهلوی- عصراندیشه – شماره 3- آذرماه 1393
[5] - ستاره سینما- شماره 34- 31 خرداد 1334
[6] - از دانش آموختگان شعبه تهران دانشگاه سیراکیوز و سازنده فیلمفارسی "شد شد، نشد نشد" و همچنین فیلم سفارشی به امید دیدار (برای بازی های آسیایی تهران).
[7] - کارگردان، نویسنده و بازیگر که از آکادمی سلطنتی هنرهای دراماتیک لندن فارغ التحصیل شده بود و از 1332 در لندن به عنوان نویسنده و گوینده و بازیگر در رادیو تلویزیون"بی بی سی"مشغول به کار شد. در سال 1335 به ایران بازگشت و مترجم و ویراستار موسسه ماسونی و آمریکایی فرانکلین گردید. همچنین در گروه هنرهای ملی، دانشکده هنرهای زیبا و رادیو و تلویزیون دولتی مشغول به کار شد. فیلم های کوتاه متعددی هم ساخت و دو فیلم بلند "1350" و "شهرقصه" را جلوی دوربین برد ، ضمن اینکه در فیلم معروف "باد صبا" آلبر لاموریس هم علاوه بر مشاورت کارگردان ، گوینده متن نسخه فارسی فیلم بود.
[8] - کامران شیردل از جمله این مستندسازانی بود که در خارج کشور و ایتالیا تحصیل کرد و اگرچه توسط مهرداد پهلبد (شوهر سوم شمس پهلوی و وزیر به اصطلاح فرهنگ و هنر شاه) برای فیلمسازی به ایران دعوت شد اما اصل مستند سازی خود را از "سازمان زنان ایران" (یکی از سازمان های تحت مدیریت اشرف پهلوی) آغاز نمود. تنها فیلم بلند سینمایی وی ، "صبح روز چهارم" نام دارد که تقلید آشکار و البته ناشیانه ای از فیلم "از نفس افتاده" ژان لوک گدار فیلمساز موج نو سینمای فرانسه است.
[9] - ناصر تقوایی با تحصیلات دیپلم، سینما را با ابراهیم گلستان و از کارهای فنی فیلم "خشت و آیینه"شروع کرد. پس از آن از طریق اداره کل هنرهای زیبای کشور به تلویزیون شاهنشاهی رفت و در همانجا مستندسازی را ادامه داد. اولین فیلمش "آرامش در حضور دیگران" را برای همین تلویزیون و شرکت سینمایی آن یعنی تل فیلم ساخت. "صادق کرده" را برای میثاقیه بهایی تولید کرد و نفرین را برای برادران رشیدیان. سپس باز به تلویزیون بازگشت و براساس طرح توهم توطئه کانون های استعماری و نوشته یکی از سرسپردگان این کانون ها به نام ایرج پزشکزاد که خود از عوامل سیاست خارجی رژیم طاغوت بود ، سریال دایی جان ناپلئون را ساخت. پس از انقلاب نیز 3 پروژه"ناخدا خورشید"، "ای ایران" و "کاغذ بی خط" را در پروسه هایی بسیار طولانی و هدر دادن هزینه های اضافی از کیسه ملت و بیت المال ، تولید کرد. تقوایی به طولانی کردن عمدی پروژه های سینمایی معروف بود، از همین روی بسیاری از تهیه کنندگان سینمای ایران، حاضر به همکاری با وی نبودند. همین شیوه هدر دادن بودجه تولید و ریخت و پاش در پروژه های سینمایی موجب شد، پروژه هایی مانند "چای تلخ" و "رومی و زنگی" علیرغم تلاش تهیه کنندگان آنها (سعید حاجی میری و حسن جلایر) نیمه تمام و ناقص بماند.
[10] -پرویز کیمیاوی فارغ التحصیل مدرسه سینمایی ایدک فرانسه، فعالیت فیلمسازی اش را با فیلم کوتاه ژان مقدس ایرانی در فرانسه در سال 1347 شروع نمود. کیمیاوی نیز مانند بسیاری دیگر از فیلمسازان به اصطلاح موج نوی سینمای ایران، از طریق مرکز سینمایی اداره کل هنرهای زیبای کشور به تلویزیون شاهنشاهی معرفی شد. شاید بتوان گفت آثار کوتاه و مستند کیمیاوی معروف تر از آثار بلند سینمایی اش هستند از جمله :"یا ضامن آهو" ، "پ مثل پلیکان" و ...اما در سینمای حرفه ای نیز با فیلم هایی مانند :"مغول ها" و "اوکی مستر" مطرح شد که در آن زمان نگاهی به تهاجم فرهنگی غرب داشت و همین او را از سایر همپالکی هایش متفاوت ساخت.
[11] - گفت و گو با هژیر داریوش – اسنادی برای تاریخ سینمای ایران – به اهتمام سید کاظم موسوی – انتشارات آگه سازان – تهران – 1387
ادامه دارد ...