ماموران اداره اطلاعات آمریکا در سینمای ایران
از سال 1321، سفارت و شورای فرهنگ بریتانیا در تهران، به نمایش فیلم در سینماها اقدام کردند. کپی اخبار "بریتیش مووی تون" توسط گلچین و ابوالقاسم طاهری در انگلستان به فارسی دوبله شده و در سینماهای ایران به نمایش درمی آمد. موسسه"بریتیش مووی تون"با علامت اختصاری بی ام تی BMT تعدادی ریوهای ارتشی را تجهیز کرد تا این فیلم ها را به دیگر شهرهای ایران برده و در قالب سینماهای سیار برای مردم نمایش دهند. روستاها نیز از قلم نیفتادند و تعدادی واحد سیار نمایش فیلم نیز توسط سفارت به روستاها اعزام شدند تا اندیشه ایرانیان روستایی را نیز در تسخیر خود درآورند. [1]
از جمله عوامل این برنامه نمایش فیلم، محمد علی ایثاری بود که کارش را در سال 1322 و دوران اشغال ایران توسط متفقین به عنوان منشی شخصی و مترجم حضوری دستیار وابسته سفارت انگلیس در تهران آغاز کرد و عهده دار اداره فیلم مشترک بین سفارت و شورای فرهنگی بریتانیا در ایران شد و در همین دوره فستیوالی از فیلم های انگلیسی و نمایشنامه های انگلیسی برای جذب نیروهای جوان در تهران برگزار کرد.
وی در این باره در کتاب "تصویری از پارس" که خودش با همکاری "دوریس ای پال" تالیف کرده ، می نویسد:
"...ما واحدهای سینه موبیل را به سراسر کشور می فرستادیم و هرسال برای حدود چهار میلیون نفر نمایش می دادیم. کار من، تهیه این فیلم ها و نمایش آنها بود و این که تصمیم بگیرم آیا فیلم ها برای تماشاگران ایرانی ، مناسب است یا خیر. فیلم های انتخاب شده را به فارسی ترجمه می کردیم و بر پخش آنها نظارت داشتیم. من تقریبا این بخش را از صفر ساختم..."[2]
این تلاش برای تاثیر و نفوذ در افکار و اذهان مخاطبان ایرانی، تنها محدود به نمایش فیلم نمی شد بلکه با انتشار نشریات و مطبوعات سینمایی وابسته سعی کردند تا برای فیلم هایی که در سینماهای ایران به نمایش در می آوردند، زمینه سازی هم بکنند. طرفه آنکه در روزگار اشغال سرزمین ایران که هرگونه چاپ و نشر به خصوص در زمینه مطبوعات با اشکال و موانع متعددی مواجه بود و اغلب به نشریات و مطبوعات مستقل اجازه انتشار داده نمی شد اما در همان زمان نشریه سینمایی به نام "هالیوود" منتشر می شد که مدیریت آن بر عهده یک به اصطلاح ایرانی به نام "علیرضا امیر معز" از وابستگان سفارت آمریکا قرار داشت و سرتاسر آن مملو از تصاویر و مطالب تبلیغاتی برای سینمای آمریکا و هنرپیشگان هالیوودی بود. هالیوود در این نشریه همچون سرزمین رویاها و آرمان شهری تصویر می شد که می تواند تمامی آمال و آرزوهای بلندپروازانه را تحقق بخشد.
علیرضا امیر معز که مجله "هالیوود" را بنیان گذارد و انتشار داد، از شیفتگان فرهنگ غرب و به خصوص آمریکا بود که در اداره اطلاعات رادیو مشغول به کار شد. اداره ای که چندی بعد به اداره اطلاعات و جهانگردی تبدیل گردید. شاید بتوان شیفتگی امیر معز به هالیوود و زرق و برق آن را از مقاله ای که در همان زمان از رادیو خواند، دریافت. وی در این مقاله که 3 شماره پی در پی در نشریه جیبی هالیوود (به عنوان منعکس کننده فعالیت های کانون هالیوود) به چاپ رسید و همزمان نیز از رادیو خوانده شد، علل انتخاب نام "هالیوود" را شرح می دهد:
"...این شهر (هالیوود) پر شور و غوغا در حقیقت مسکن اشخاص با ذوق و سلیقه است و هر سال توسط این اشخاص، بیش از هشتصد فیلم و شاید بیشتر تهیه می گردد و هر زمان دنیا به بهت و حیرت دچار می شود و باید اقرار کرد که امروز نه تنها فیلم های این سرزمین، اهالی خارج از آمریکا را در حیرت و اندیشه افکنده، بلکه سایر صنایع آن نیز اثر عمیقی در ترقی و تکامل صنعتی جهان بخشیده است...بفرمایید اینها استودیوهای بیشمار این شهر هستند که متعلق به شرکتهای فیلمبرداری می باشد که هر آینه از این شهر رخت بربندند ، تمام شکوه و جلال به دنبالشان مسافرت خواهد نمود..."
امیر معز در بخش فرهنگی سفارت آمریکا در نمایش فیلم های تبلیغاتی فعال بود و هنگامی که اداره کل انتشارات رادیو تبدیل به وزارت اطلاعات و جهانگردی شد، او به سمت معاون آن وزارتخانه منصوب گردید. بعدها دفتر انتشاراتی تاسیس کرد. دختر وی به نام فیروزه امیر معز در دهه 40 گوینده رادیو شد.
نکته قابل ذکر آن که در نخستین شماره نشریه "هولیوود"، تبلیغ سالن سینمایی به نام "سینما اخبار" به چاپ رسیده بود که متن آن چنین بود:
"...سینما اخبار، دوشنبه 29فروردین 1322داخل پاساژ رزاق منش، افتتاح خواهد شد. در این سینما تازه ترین فیلم های خبری جهان به زبان فارسی، بهترین فیلم های تربیتی و اجتماعی و تفریحی به معرض نمایش گذارده خواهد شد..."[3]
در آن زمان شاید هیچکس نمی دانست که "سینما اخبار" به مدیریت یاکوپسن در اختیار اداره انتشارات سفارت بریتانیا قرار دارد وانگلیسیان در این سینما به طور مرتب کنفرانس و جلسات هفتگی برای نمایندگان مطبوعات برگزار می کنند. [4]
وقتی در آذرماه 1322 فیلمی که توسط مستر هرلی (متخصص فیلمبرداری و تهیه کننده فیلم های جنگی سفارت) از زندگی شاه و خانواده اش ساخته شده بود و در همین "سینما اخبار" به نمایش درآمد، مجله هولیوود روی جلد و پنج صفحه داخلی اش را به عکس های این فیلم اختصاص داد. [5]
قلم به مزد بودن و وابستگی مجله "هولیوود" به بیگانگان تا آن حد بود که حتی اشغال کشور و لگد مال کردن خاک ایران توسط ارتش های متفقین را عاملی برای ورود تمدن غرب به ایران می دانست. علیرضا امیر معز در شماره 16 مجله به سال 1323 و در یادداشتی بر مقاله "تاجر ونیزی" چنین می نویسد:
"...وقتی با کمال شعف برای فراگرفتن تمدن مغرب زمین به اروپا رهسپار می شویم و مخارج زیاد تحمل می نماییم، امروز جنگ وسیله شده است که قسمتی از این تمدن به کشور ما بیاید..."
"هولیوود" در سالهای بعد نقش سیاسی خود را در جهت تبلیغ و پروپاگاندا برای رژیم شاه نیز ایفا نمود و در کنار چاپ تصاویر نیمه برهنه هنرپیشگان زن، در شماره هشتم خود به چاپ عکس بزرگی از همسر شاه، فوزیه در صفحه اول خود اقدام کرد و چند صفحه میانی هم به تصاویر بزرگ شاه و فوزیه و اشرف اختصاص یافت (و برای نخستین بار با تهیه این عکس ها توسط عکاسان و فیلمبرداران انگلیسی، حضور انگلیسی ها در مجله "هولیوود" به طور رسمی آشکار شد) و در شماره بیست و چهارم همراه با خبر عروسی ولیعهد انگلیس، تصویر بزرگی از وی را در صفحه دوم خود به چاپ رساند که هیچ ارتباطی با سینما و هنر نداشت و آشکارا نشانگر موضع گیری سیاسی آن در کنار ادعاهای هنری و فرهنگی بود! [6]
در همین حال این نشریه به طور علنی از سانسور فیلم ها به نفع رژیم سلطنتی دست نشانده خارجی که شدیدا مورد حمایت متفقین اشغالگر بود، دفاع می کرد. فی المثل در مقاله ای به تاریخ 15 اردیبهشت 1324 می نویسد:
"...امروز چون شهربانی در امور سینماها و تماشاخانه ها مداخله ندارد، اگر فیلم هایی بدون اجازه نمایش داده شود، پس از آنکه مدتی از نمایش آن گذشت و شخص وطن پرستی متوجه شد، پس از شکایت شاید آن فیلم سانسور شده و مانع از نمایش آن شوند..."[7]
عمر نشریه "هولیوود" با خارج شدن نیروهای متفقین از خاک ایران به پایان رسید[8]، گویا این نشریه را تاسیس کرده بودند که همزمان با حضور نظامی و سیاسی خود در خاک ایران، فرهنگ و سبک زندگی خود را نیز از طریق ترویج و تبلیغ برای فیلم های هالیوودی (که به تعبیری ویترین فرهنگ غرب به حساب آمده و می آید) در اعتقادات و باورهای مردم این سرزمین نفوذ داده و از این طریق حضور خویش در سرزمین ما را سهل تر و آسان تر نمایند.
نشریاتی مانند "هولیوود" وقتی با تصاویر و اخبار و گزارشات فیلم های هالیوودی، سربازان اشغالگر را نماینده همان هنرپیشه ها و فضاهای پر زرق و برق هالیوود نشان می دادند، طبعا مخاطبان آن فیلم ها و تصاویر و گزارشات، آسان تر حضورشان را در آب و خاک خود تحمل می کردند! آن هم در سالهایی که سالن های سینمای ایران در تیول فیلم های اروپایی و آمریکایی بود و انواع و اقسام تصاویر هنرپیشگان آمریکایی و انگلیسی و فرانسوی بر تابلوی این سالن ها نقش می بست.
دنباله فیلمسازی اشغالگران جنگ دوم در سینمای ایران
"مریان سی کوپر" 30 سال بعد از ساخت فیلم "علف"، دستیارش "لاول فری" را به ایران فرستاد تا موضوع "علف" را در فیلم دیگری ادامه دهد. لاول فری در 15 فروردین 1335 با نخست وزیر وقت ایران، حسین علاء دیدار کرده و زمینه های ساخت فیلم یاد شده را فراهم آورد.
مریان سی کوپر از مسئولین کمپانی CV ویتنی به شمار می رفت که مدیر آن "کورنلیوس وندر بیلت ویتنی"، یکی از افرادی بود که در اواسط دهه 50 میلادی با همکاری سرویس های اطلاعاتی مانند CIA و همچنین سازمان های نظامی مثل پنتاگون، فرمولی تحت عنوان جنگ صلیبی برای آزادی Crusade for Freedom را برای هالیوود تدوین کردند تا از آن پس، تولیدات هالیوود براساس این فرمول و طبق دفترچه عملی تحت همین عنوان ساخته شوند. براساس نوشته فرانسیس ساندرس در کتاب "جنگ سرد فرهنگی : سازمان سیا در عرصه فرهنگ و هنر"، مریان سی کوپر، یکی از اعضای هیئت هالیوودی بود که در ژوئن و ژوییه 1956 با نمایندگان ستاد مشترک ارتش آمریکا در کالیفرنیا چندین نشست تحت عنوان "کنفرانس کالیفرنیا" برگزار کردند. تا فرمول یاد شده برای ساخت فیلم در هالیوود را تدوین نمایند.
فرانسیس ساندرس، روزنامه نگار و پژوهش گر معروف آمریکایی در کتاب "جنگ سرد فرهنگی : سازمان سیا درعرصه فرهنگ و هنر" درباره نشست های فوق می نویسد:
"...کورنلیوس وندربیلت ویتنی که گزارش فوق را ترتیب داده بود ، خود از تهیه کنندگان مشهور بود که در دهه 1930با دیوید سلزنیک کارهای مشترک متعددی داشت از جمله فیلم های "ستاره ای متولد می شود"، "ربکا"و "برباد رفته" و در سال 1954موسسه سینمایی ویتنی C.V. را دایر نمود و اظهار داشت برای آنچه که باید به عنوان یک سری فیلم آمریکایی با ایده "جنگ صلیبی برای آزادی" تهیه کنم، قصد دارم ویژگی های آمریکا را به مردم نشان دهم تا مخاطبان ما در سراسر جهان تحت تاثیر این ویژگی ها قرار بگیرند و آن را تنها راه وصول به آزادی بینگارند..."
یکی دیگر از فیلمبرداران ایرانی که با اداره اطلاعات آمریکا و انجمن فرهنگی آن همکاری کردند، عنایت الله فمین بود که در روسیه آموزش دیده بود و پس از بازگشت به ایران در "سازمان پرورش افکار" (سازمان ماسونی که در دوران رضاخان توسط افرادی مانند احمد متین دفتری برای القاء ذهنیات و تفکرات استعماری بوجود آمد) مشغول به کار شد. فمین پس از دوران اشغال در سال 1325 از سوی همان "سازمان پرورش افکار" برای فیلمبرداری به سفارت آمریکا معرفی شد و در آنجا با یک مامور از اداره اطلاعات آمریکا به نام "استفن نایمن" همکار شد تا برای اداره فوق، فیلم های خبری و مستند تهیه نماید.[9]
از جمله فیلم هایی که نایمن و عنایت الله فمین برای اداره اطلاعات آمریکا تهیه کردند، فیلم هایی در رابطه با تغییر سبک زندگی ایرانی به سبک غربی بود. آنها از معدود مراسم رقص و باله که توسط مراکز استعماری مانند سازمان پرورش افکار یا توسط آمریکاییانی همچون نیلا کوک در میان زنان و دختران ایرانی برگزار می کردند، فیلمبرداری نموده و فیلم های تهیه شده را برای دیگر ایرانیان و حتی در اکران عمومی به نمایش می گذاردند تا قبح این گونه اعمال را در فضای جامعه ایرانی بشکنند. اطلاعیه نمایش یکی از فیلم های یاد شده به شرح زیر انتشار یافت:
"...آقای نایمن، نماینده کمپانی فاکس،روز چهارشنبه 12خرداد، فیلمی از رقصها و بالت ایرانی تهیه که رنگی بوده و ناطق... به نمایش خواهد گذارد. این فیلم در اداره روابط فرهنگی سفارت کبرای آمریکا تهیه شده است..."[10]
و اطلاعیه دیگر می گوید :
"...تماشاخانه تهران–ساعت 4بعد از ظهر سه شنبه (فردا) از عده ای از رجال و نمایندگان مجلس و مدیران جرائد برای تماشای چند حلقه فیلم فارسی که از مناظر و هنرهای ایران بوسیله آقای استفن نایمن نماینده کمپانی فاکس تهیه شده ، دعوت کرده است..."[11]
[1] - محمد تهامی نژاد – سالهای فراموش شده سینمای ایران – پیشین
[2] - کتاب یک تصویر از پارس A Picture of Persia – نوشته محمد علی ایثاری و دو ریس ای پاول
[3] - روزنامه ایران – 24 فروردین 1320
[4] - محمد تهامی نژاد-سالهای فراموش شده سینمای ایران –ویژه نامه مجله هفتگی سینما-مرداد 1372
[5]- همان
[6] - مجله هولیوود- شماره های 8 و 24 – آبان 1322 و مهرماه 1324
[7] - مقاله ای درباره فیلم ناطق" فتح لاهور"- مجله هولیوود- 15 اردیبهشت 1324
[8] - محمد تهامی نژاد – پیشین
[9] - تاریخ سینمای ایران (1279-1357) – جمال امید – پیشین – صفحه 840
[10] - روزنامه اطلاعات- شماره 4566- 3 خرداد 1327